(«zimistan» torida chiqqan mushu timidiki maqalining qisqartilma terjimisi)
kok bayraq, 2024-yili 18-iyul
sotsiyalist Jornalist roger mikkenzi (Roger McKenzie), men 7 yildin buyan uruq-tughqanlirim bilen telipondimu sozlishielmeywatqan ana wetinim sherqi turkistanni ziyaret qilip keldi we engiliyediki « seher yultuzi» torida ziyaret xatirisi elan qildi. xatirining mawzusi: " mening shinjangda korgenlirim rengdarliq, zulum emes" . meqset-muddia mawzudin eniq bolsimu maqalini sewrchanliq bilen oqup chiqtim.
aptor rayonda pikir erkinliki barliqini bazargha selip mundaq degen: « men kopligen kishiler bilen xaliy jaylarda parangliship baqtim, hichkim weziyettin shikayetchi emes... diniy zatlarning hichbiridin hokumetning diniy zulumlirini tenqid qilghan birer eghiz gep anglap baqmidim» . qarighanda aptor, uyghurlar uni korgendila zulumdin qaxshap-yighlap eqip ketshini yaki mushtlirini tugup wariqarp hokumetni tenqidlishini kutken bolsa kerek.
eniqki, hazir lagirda yetiwatqan 3 milyondin artuq uyghurning az bir qismi hokumetni tenqdiligenliki uchun jazalanghan bolsa, mutleq kopinchisi hokumetke narazi bolush ehtimali seweplikla jazalanghan. profesor ilham toxti, birer zorwanliq herkiti seweplik emes, del shu hokumetni tenqdilengenliki uchun muddetsiz kesilgen. mushu weziyettiki kishilerdin uchrashqan yeride hokumetni tenqdileshni kutush qandaq bir mentiq? qandaq bir eqilning ishi?!
aptor, rayonda 20 nechche milyon musulman barliqini yeziptu, emma, shunche kop musulman bar yerdiki birdin-bir islam onwersitiki 1000 nechche oqughuchini korup hayajanliniptu; meschitlerde hokumetning teshwiqatini anglaptu, emma ejeplenmeptu; imamlarning meschitte allahgha emes partiyge hemdu-sana oquwatqinini normal hesaplaptu. bu qandaq hessiyat?! bu qandaq semimiyet!
Jornalistning eng eqelliy olchimi, bir mesilini tekshurigende, mesilige chetishliq her ikki terepning sozini teng anglash, her ikki terep awazini erkin chiqiralaydighan muhitta sozlishish. bu telep boyiche, rayonni ziyarettin burun muhajirettiki uyghur rehberlerni we lagir shahidlirini ziyaret qilishi kerrek idi. undaq qilmighan, belkim bular aptorning sep er xirajitini teminlep berelmeydighan, urumchige barghinida katta ziyapetler bilen kutuwalalmaydighan bolghachqa bolsa kerek.
roger mikkenzi maqalisida bashtin axiri xitaygha qanchilik ishtiyaq bilen muhebbitini izhar qilghan bolsa, gherpke qarira shunchilik ghezep nepritini qisturup mangghan. demekki, aptorning uyghur bilen ishi yoq, peqet gherpke bolghan nepritini qusush we xitayni tenqiddin qutuldurush uchunla xitaygha barghan. u bu realliqni yoshurush uchun gep oynutup mundaq degen: « hes qilip turuptimen, mushu tapta beziler oylawatidu, weziyetni chongqur tekshurimepsen yaki kozungni perde tosuwaptu , dep. ishinimenki hichkimning oyunigha dessewatqinim yoq» . mening bu noqtida aptorgha deydighinim shu: « perde kozingizge emes, qelbingizge tartiliptu. xitaygha bolghan muhebbet, gherpke neprettin toqulghan bu perde kozingizning realliqini korushige imkan bermeptu. uyghurlarda bir gep bar "muhebbetning kozi kor" . demekchimu muhebbettin yuriki koyuwatqan kishining eqli tengpungluqini yoqitidu, tili aljiydu»
aptor, ozi ziyaret qilghan yerlik dairilerning sozlirini neqil elip, kitapxanlarni « quruq gepller»ge ishenmeslikke we rayonni oz kozi bilen korushke dewet qiptu. mening deydighinim shu: uyghur weziyitini bilish uchun rayongha berishning hojjiti yoq. xitayning ashkarilanghan mexpiy hejjetliride, hazirghiche elan qilighan dokilat we xewerlerde qirghinchiliqning pakitliiri tolup-teship turuptu. erkin muhit yaralmay turup rayongha barghanlar xitaygha aldinidu yaki roger mikknziydek aljiydu...
eslide axbaratchi emes, sotsiyalist paaliyetchiliki burunqi yazmiliridinmu bilinip turghan roger mikkenzi, qarighanda siyasiy ghayisi uchun tola paypaslap, insan tebiiti, jemiyiti qanuniyiti we xelqaara insandarchiliq qanuni degen uqumlarni estin chiqirip qoyghan bolsa kerek.
2024-yili 25-iyul
