alimlar oz ilmini etrapqa riyasiz tarqatsa, ularning herbir lewzidin qent-sheker tamsa, alem nurgha tolup zamanning qarangghusi yorutti.
bu gheplet zamani emes, oyghinish zamanidur.
abduqadir damollam hekmetliridin
bugun 8-ayning 14-kuni uyghur yeqinqi zaman tarixidiki meshhur diniy alim, jeditchilik (yengiliqchi, ilghar) herikitining dahiysi, jeditzim idiyesi bilen uyghur yengi maaripigha asas salghuchi, milletperwer idiyesi bilen uyghurlarning ijtimaiy hayatigha we yeqinqi zaman tarixigha kuchluk tesir korsetken meshhur islahatchi abduqadir damollam qetl qilinghan kunidur. abduqadir damollamning qetl qilinishi uyghur yeqinqi zaman tarixidiki eng zor yoqitishtur.
abduqadir damollam 1862-yili atush meshhette, abdulwaris isimlik oqumushluq kishining ailiside dunyagha kelgen. meshhet- qaraxaniylar xanliri arisida tunji qetim islam dinini qobul qilghan xan – sutuq bughraxan we uning ustazi ebu nesir samaniy depne qilinghan meshhur jaydur.
abduqadir damollam bashlanghuch melumatini meshhettiki «hezriti sultaniye» medriside alghan. 15 yeshida qeshqerdiki aliy bilim yurti bolghan xanliq medriside oqughan we teximu yuqiri oqush uchun buxaragha berip bir qanche yil ilim tehsil qilghan. buxaradiki waqitlirida islam dunyasidiki buyuk alimlardin ibni teymiye, ibni qeyum jewziyi, jamalidin afghani we sheyx muhemmed qatarliq alimlarning eserlirini chongqur tetqiq qilghan. buxaradiki jeditchilik maaripi uning idiyesige kuchluk tesir qilghan. 1900-yillarning bashlirida buxaradiki oqushini tamamlap qeshqerge qaytip kelip, bir mezgil muderrislik qilghan. 1906-yili hej qilish niyiti bilen seudi erebistangha barghan. hej perzini ada qilip bolghandin kiyin, dunya weziyitini kozitish uchun istanbulgha, andin misirgha barghan. misirdiki waqtida dangliq mutepekkur, islam alimi, siyasetchi sheyx reshide riza, « elliwa » gezitining qurghuchisi, siyasetchi, yazghuchi we gezitchi mustapa kamil pasha qatarliq zatlar bilen korushup, sherqi turkistanning weziyiti we uyghur xelqining ehwalini tonushturghan. abduqadir damollam bilimi mol, pikiri otkur, weten, millet tuyghusi kuchluk kishi bolghachqa herqaysi ellerdiki tereqqiyperwer, islahatchi kishiler bilen chungqur munasiwet shekillendurgen, milletning kozini echish uchun yengiche maarip bolmisa bolmaydighanliqini tonup yetip, qeshqerge qaytip kelgen. uning «usuli jedit wajip» degen toghra petiwasi we yengiche maarip heqqidiki nutuqliri qeshqerdiki muteessiplerning kuchluk qarshiliqigha uchrighan. jahil kuchlerning chetke qeqishi bilen, abduqadir damollam qeshqerde turalmay 1909-yili yene qoqan, tashkent, buxara tereplerge chiqip, birmezgil ottura asiya islahatchilirining jeditchilik heriketliri bilen shughullanghach «jewahirul-hiqan», « miftahul-edep» qatarliq kitablarni yezip neshr qildurghan, shundaqla gezitlerde maqaliler yezip, kuchluk tesir qozghighan. abduqadir damollam 1911-yili almuta arqiliq ghulja shehirige kelgen. ghulja tereqqiyat we yengiche maaripni yolgha quyush jehette sherqi turkistandiki sheherlerning aldi idi. bu yillarda ghuljida aka-uka musabayuflar achqan yengiche mektepler bar idi. abduqadir damollam ozining jeditchilik pikiri boyiche bu mekteplerge din bilen penni birleshturup oqutush pikirini otturigha qoyup, usuli jeditning kona oqutush usulidin kop ilghar hem unumluk ikenlikini chushenduridu. ghuljida bir mezgil turup ozi bilen pikirdash kishiler bilen tonushup chiqidu we pikirlishidu. 1912-yili abduqadir damollam yengiche maaripni qeshqerdimu janlandurush meqsitide qeshqerge yitip kelip, oqutush usuli, oqutush mezmuni we oqutush materiyalliri heqqide bir yurush islahatlarni elip barmaqchi bolidu.
qeshqer gerche tarixta ilim-meripet boshuki supitide dunyagha tonulghan bolsimu, keyinki dewrlerde jahil sopilarning parakendichiliki we tajawuzchi menching hakimiyitining zulumi tupeylidin xarabliship, xurapatliq patqiqigha petip ketkenidi. abduqadir damollam nadanliq, qulluq asaritide yashawatqan xelqining ehwaligha qarap cheksiz echinidu, ularning kozini echish uchun bashlatqan yengiche maarip herikiti yene qarshiliqqa uchraydu.
abduqadir damollam 1918-yili ottura asiyagha yene bir qetim seper qilidu.bu seper jeryanida uch yildek ottura asiya olkiliride tekshurush we tetqiq qilish bilen shughullinidu, milletning teqdiri ustide jiddiy oylinidu, 1921-yili qeshqerge qaytip kelidu. bu qetim abduqadir damollamning tesiri bilen qeshqerde « yash qeshqerlikler» namida bir turkum jeditchi rohtiki ziyaliylar barliqqa kelidu. bu ariliqta abduqadir damollam ozining dangliq esiri «nesiheti amma» ni yezip, basturup tarqitidu. bu eser idiyesining ilgharliqi, tilning ammibabliqi bilen uyghurlarning zamaniwi pikir we edebiyat tarixidiki tunji wekillik eser bolup qalidu. bu eserning tesirde kishilerde milliy ang oyghinishqa bashlaydu. abduqadir damollam xelq ichide eng motiwer zatlardin bolup tonulushqa bashlaydu. uning paaliyetlirining tesirde qeshqerde meniwi jehette janlinish peyda bolidu. uning jeditchilik paaliyetliri qeshqerdila emes , belki putun sherqi turkistanda tesir qozghaydu, kishiler ozining kimliki we istiqbalini tonushqa bashlaydu. qeshqerdiki jahil kuchler abduqadir damollamning xelq ichide kunsayin eshiwatqan tesiri we nopuzi aldida temtirep, uninggha ashkara qarshi chiqishqa petinalmaydu.
1924-yili abduqadir damollam qeshqerde taliplarni teshkillep keng kolemlik namayish elip berip, misyonerlarning teshwiqat materiyallirini koydurup, basma mashinilirini pachaqlap tashlaydu. qeshqerdiki engliye, shiwet, rus konsulxaniliri buningdin qattiq biaram bolidu. ular qeshqer dotiyige abduqadir damollam ustidin shikayet qilidu we uning paaliyetlirini cheklesh toghruluq besim qilidu. qeshqer dotiyning pilanlishi bilen, satqin munapiq ehmed mezin abduqadir damollamni 1924-yili 8-ayning 14-kuni bamdat waqtida 54 yeshida qestlep olturidu.
abduqadir damollamning shehit qilinishi uyghur xelqi uchun zor bir yoqutush bolup, bu qanliq weqe putkul ottura asiyanimu zilzilige salghan. bu kun uyghurlar tarixidiki eng qabahetlik bir kun. biz bu kunni abduqadir damollamni chongqur yad etish ichide xatirileymiz we rohigha dua qilimiz. bugunki kundimu uyghurlar ichide abduqadir damollamning yengiche maarip idiyesini yaqturmaydighan mollilar bar. shu dewrdiki qeshqerning jahil kuchliri bugunki kundimu yoqalghini yoq. ular yengiliqni, tereqqiyatni qobul qilmaydu, quran bilen heptiyek yadilashtin bashqini ilim hesablimaydu, insan rohiyitige saghlam ozuq beridighan naxsha-muzikilarni haram dep chalwaqaydu. kallisi ming yildimu dashqal peti turidighan bundaq uyghurlar ehmed mezin degen munapiqqa oxshash nadan, jahil, sepra, exmeq we gol. islam dini bularning qolida eng yirginchlik nersige aylinidu. tarixtin ibret alghan waqtimizda, tarixni bugun uchun eynek qilishnimu untup qalmasliqimiz kerek.
otmushni bugun uchun xizmet qildurimiz deydikenmiz, abduqadir damollamning islahatchiliq, meripet rohini dawamliq janlandurishimiz, ehmed mezindek qara jahil, pichaqchi sopilarning erwahini sur- toqay qilishimiz kerek.
2024-yili 14-awghust
