ot yurek alim abduqadir damollam 20- esirdiki buyuk islahatchila emes, belki sherqiy turkistan tarixida alahide muhim orun tutidighan shexstur. chunki, damollam bashlighan yengi maarip sayisida diyarimizki mektep- medrisiler koniliqqa, qalaqliqqa, qarangghuluqqa «xeyr xosh» degen we awam xelqning dinni oginish yoli alahide ongaylashqan idi.

abduqadir damollam sherqiy turkistanda esirlerdin beri qalaqliq we jahalet ichide qalghan mektep- medrisilerning dersliklirini osmurlerning sewiyesige we zamanning teqezzasigha munasip halda uyghurche tuzup chiqish, dersliklerge uyghur tili, quran oqush qaidisi, matematika we tenterbiye qatarliq turlerni kirguzup yengiche ilghar maaripni berpa qilish arqiliq dewr bolguch islahat elip barghan shexstur.

 abduqadir damollam yene ana tilida eser yezish arqiliq esirlerdin beri dawamliship kelgen kona adetni orup tashlap, keyinkilerge parlaq yol echip berish arqiliq ulugh bowimiz yusup xas hajipning iradisige warisliq qilghan ulgilik zattur. chunki burunqi uyghur olimaliri eserlirini erebche yaki parsche yazidighan bolup, shu zamanlarning teqezzasi boyiche erebche yaki parsche bolmighan eserler eser hesablanmaydighan derijide idi. shu sewebtin uyghurche yezilghan diniy eserler yoqning ornida idi.

 abduqadir damollam 1862-yili atushning meshhet yezisida tughulghan bolup, baliliq we osmurluk yillirini oz yurtidiki mekteplerde oqush bilen otkuzgen, uningdin keyin qeshqer we buxara medrisiliride ilim tehsil qilghan, andin sherqiy turkistanda xelqni ilim - meripet bilen aqartish, wetenni qutquzush yolida barliq eqil - parasitini we kuch - quwwitini milliy maaripni islah qilip, yengiche oqutush uchun serp qilghan we bu yolgha hayatini atighan bir shexstur.

damollamning weten soygusi

buyuk islahatchi alim abduqadir damollamning talanti, kop qirliq iqtidari buxarada oquwatqan mezgilidila otturigha chiqqan bolup, ustazliri we sawaqdashliri uninggha qayil bolghan we uning mol bilim hasil qilghanliqigha shahit bolghan idi. shu sewebtin damollam buxaradiki ozi oqughan medriside muderrislikke teklip qilinghan. emma damollam oz xelqini gheplet uyqusidin oyghitip, ularning dillirigha ilim-meripet kochetlirini tikish meqsiti bilen oz yurtigha qaytishni qarar qilghan. damollam shu chaghdiki weten soygusini we ana wetenge bolghan kuchluk intilishini munu sheir bilen ipadiligen:

baghringgha intildim, ey ana weten,

qoynungda yashashqa bastimmen qedem.

umidim, bolghanda xelqim bilimlik,

tugeydu qelbimde hesretu-elem.

damollam buxaradiki oqushini sekkiz yilda tamamlap, ustazlirini heyran qaldurarliq shekilde ilim -irpangha tolup ana wetinige qaytqanda, yurtidiki medrisilerning qalaqliqi we xelqining nadanliqidin bekmu epsuslanghan we derhal islah qilishning yolini tutup ish bashliwetken. netijide, damollam achqan yengiche mekteplerdin meripet ghunchiliri unup chiqishqa bashlighan.

  damollamning xelqni oyghitish heriketliri

  abduqadir damollam eserliri, nutuqliri we dersliri arqiliq hemishe xelqni gheplet uyqusidin oyghitishqa tirishatti, hetta taliblirigha buyrup, teshwiqat waraqchilirini tarqitatti. u teshwiqat waraqchilirida mundaq otluq xitablar bar idi: «... bu dewr ilim meripet dewridur, jahalet we nadanliq dewri emestur. seiy we gheyret waqtidur, susluq - bikarchiliq dewri emestur. bashqa xelqler ilim - meripet kokide uchmaqta, su tektide uzmekte. bizler bolsaq texiche gheplet uyqusida uxlawatimiz. uyqu _ olumning muqeddimisidur. bu terzde dawamliq uxlimaq zawalliq we halaket demektur. uyqudin bidar bolayli, helihem waqit we purset bardur...». damollam yene ozining «ammigha nesihet» namliq esiridiki wijdanni oyghitidighan, ademni tepekkur qilishqa undeydighan, qilichtin otkur sozliri bilen purset tapsila xelqni oyghitishqa urunatti. u yene talibliri bilen birlikte qeshqer we yeken qatarliq sheherlerde xiristiyan dinini kuchluk teshwiq qiliwatqan shwet we rus missiyunerlirining herikitige qarshi emeliy kureshlerni elip barghan.

  oz waqtidiki weziyet

  eyni yillarda diyarimizda quran we sunnetning yolidin chiqish, yusup xas hajip rohidin yiraqlishish, turluk xurapatlarni din dep qobul qilish, rahiblarche terkidunyaliq terghibatigha egishish xahishi bash koturgendin keyin, medrisiler janbaqar qara qorsaqlarni yetishturidighan, xelq bidetlerge chokup ketken bir weziyet shekillengen idi. nechche on yil oqupmu dinni chushenmeydighan, sheriet ehkamlirini bilmeydighan, peqetla «medriside oqudi» degen ataqni elip, ashu ataq bilen jan baqidighan, «bilmeymen» deyishtin nomus qilip xata petiwalarni chiqiridighan ehwallarmu kopiyip ketken idi. xelqning bilim buliqi bolushqa tegishlik ashu mektep - medrisiler intayin passipliq ichide jahalet qaynimigha aylinip qalghan bolup, taliplar chushenmisimu yadlap oqushqa zorlinatti, ular ozliri chushenmigen tekistlerni yadlash bilen yillarni otkuzetti, yette-sekkiz yil ereb grammatikisini yadlap oqupmu birer ayetke yaki hediske mene eytalmaytti. shu chaghda taliplar bu weziyetni munu qoshaq bilen ipadiligen idi:

zenjani kitab kunduzimizni keche qildi,

alteylen iduq, yettilimizni gacha qildi.

 bu sheir taliplarning ozi chushenmigen tekistlerni yadlap oqushi we oz tilidin yatlishishi netijiside ustazi bilen birlikte gachigha aylinip qalghanliqini ipadileydu.

u zamanlardiki mektep - medrisilerde taliplar shunchilik kop bolghan turuqluq, alim bolup chiqqanlarni barmaqta sanighili bolidighan derijide az idi. yigirme - ottuz yil medriside oqupmu bir nerse bilmeydighanlar kop bolatti. demek, omurni, waqitni israp qilghangha tushluq hasilat yoq idi. shunga taliplar bu echinishliq ehwalni munu qoshaq bilen teswirligen:

yette yildur tinim tapmay oquymizla-oquymiz,

babi istinjagha keldi emdi bizning dersimiz.

yengiche maarip

   damollam buxaradiki oqushini putturgen haman sherqiy turkistanda bashlighan yengiche maarip herikiti mustebit hakimiyetning qarshiliqi we diniy tongha oruniwalghan janbaqarlarning «usuli jedit haram, uni oqush dehriylik» deydighan petiwaliri seweblik turluk tosalghuluqlargha uchridi. emma damollam xelqni oyghitish we maaripni islah qilishtin ibaret iradisidin qetiy yanmidi.

   shuningdin keyin, damollam hej sepirige atlinish we shu arqiliq dewet yolida teximu unumluk tejribilerni hasil qilishni oylap, mekke – medinege yolghan chiqti, hej ibaditini orunlap bolghandin keyin, misirda ziyarette boldi we qahire shehiride ikki ay turup, shu zamanlardiki ilghar pikirlik olimalar bilen uchrashti, ellame muhemmed reshid riza, «elliwa» mejmuesining sahibi we mudiri mustafa kamil, medrese tehziriyening mudiri seyyid muhemmed ependi qatarliqlar bilen xelqni oyghitish, medrisilerni islah qilish we bashqa muhim mesililer ustide tepsiliy sohbetleshti, damollamning natiqliqi we esil peziliti ularni qayil qildi. shuningdin keyin, damollam istanbul, qazan, ufa, buxara, tashkent, almuta, ghulja arqiliq qeshqerge yetip keldi. damollam bu qetimliq sepiride islam dunyasini oyghitish we mustemlikichilerge qarshi turush herikitining bayraqdarliri bolghan jamaliddin afghaniy, muhemmed reshid riza, muhemmed abduh, turk qewmliri ichide tunchi bolup, «yengiche maarip»ni otturigha chiqarghan tatar alimi ismail ghespiraliy qatarliq kishilerdin tesirat alghan idi. bu qetim u, qeshqerge qaytishtin burun buxaragha berip, u jaydiki ustazliri we katta olimalardin «usuli jedit wajip, uni oqush zorurdur» degen petiwani elip keldi.

  damollam diyarimizda eserlerni erebche we parsche yezishtin ibaret enenige aylinip qalghan kona adetni buzup tashlap, eserlirini oz millitining tili bolghan uyghur tilida yezip tarqitishni yolgha qoydi. shuning bilen bir waqitta yengiche medrisilerni echip, medrisilerning dersliklirige uyghur tili, matematika, tenterbiye qatarliq dersliklerni kirguzdi we derslik materiyallarni ozi bir qolluq teyyarlap chiqti. buningdin bashqa yene ammibap eserlerni uyghur tilida yezip chiqip, medrisilerde oqutti we keng xelq ammisigha tarqatti. damollamning «zorur eqidiler» namliq risalisi intayin ixcham, mezmunluq, yadlash qolay, oqughan - oqumighan herqandaq bir uyghur paydilinalaydighan soal - jawabliq eser bolup, bir musulmangha yeterliktur. «qiraet ilmi» namliq eser uyghur tilida yezilghan tunji eser bolghanliqtin, nami (tjoyd trky) dep atalghan. «islam ibadetliri» namliq esiri islamda buyrulghan ibadetlerni nahayiti chushinishlik we ixcham halda soal - jawabliq bayan qilghan eser bolup, herbir musulmangha zorurdur.

yengiche maaripqa qarshi chiqqan qara qorsaqlargha damollam ozining otkur nutuqliri bilen keskin jawab beretti. bir kuni qeshqerning katta bayliridin hemrahbay bir sorunda damollamning medrisilerni islah qilishning zorurluki toghrisidiki nutuqidin keyin: «bizning qeshqerning ›saniy buxara› dep nami bar, uning mektep - medrisiliridin meripet nurliri chechilip turidu. shundaq turuqluq, uning ustige yene qewetleshning neme hajiti? ‹heselni kop yese emen tetiydu› degendek, bu qilghanliri tetiqsizliq bolup qalarmikin!» dep damollamgha astirttin tehdit salghanda, damollam ular chushineleydighan addiy tilda jawab berip: «mesilini aqilane chushinish kerek, qisqisi 15 yil, uzuni 20 yil medriside oqughan bir talipni shu tapta tuzuk bir parche salam xet yazalaydu yaki dukanda hesabat deptiri tutalaydu, deyish qiyin bolup qaldi. musundaq qatmal halettin qutulush uchun yengiche mektepler echip, qabil katiplarni, usta boghaltirlarni yetishturup chiqish yurtimizning arzusi, shuningdek siliningmu ehtiyajliri. shundaq qilsaq, buning neme ziyini bar?» degen.

abduqadir damollam eserliri

1.      «zorur eqidiler» (عqad ضrory).

2.     «qiraet ilmi» (tjoyd trky).

3.     «islam ibadetliri» (عbadat aslamyة).

4.     «morfologiye we sintaksis» (عlm alصrf oalnحo).

5.     «edebiyat achquchi» (mftaح alأdb).

6.     «sebiylerge telim» (tعlym alصbyan).

7.     «yash - osmurlerge nesihet» (nصaح llأطfal).

8.     «hesab ilmi» (عlm alحsab).

9.     «mutalie hidayet» (mطalعة هdayة).

10. «iman jewherliri» (joaهyr alإyqan).

11.  «ammigha nesihet» (nصyحة عamة).

   damollamning eserlirining kopinchisi sap uyghur tilida yezilghan bolup, diyarimizning herqaysi jayliridiki mektep - medrisiliride derslik qilip oqutulghan. damollamning «edebiyat achquchi» namliq esiri buxara medrisiside talipliq cheghida yezilghan qimmetlik eser bolup, oz waqtida buxara medrisiliride derslik qilip oqutulghan. oz waqtida damollamning «joaهyr alإyqan» namliq esirini oqughan olimalar «buni choqum sham yaki misirning aliy bilimgahlirida oqughan bir alim yazghan bolushi kerek» dep texmin qilishqan iken. damollam qazanda neshr qilinghan «shura», «waqit» we «terjiman» qatarliq gezit – Jurnallarni mutalie qilip turatti we muhim maqalilerni chiqirip turatti. «shura» Jurnilining 1915 - yilliq 23 - sanida damollamning «bayani heqiqet» namliq ilmiy maqalisi neshr qilinghanda, shura idarisidikiler damollamning mol bilimige qayil bolghanliqini bildurushken iken.

damollamgha sozulghan qara qollar

epsuski, herqandaq bir heqiqetning weherbir peyghemberning dushmenliri bolghinidek, damollamningmu dushmenliri bolghan bolup, biri oz qenidin, oz millitidin bolghan hesetxor, nadan, qalaq we jahil dushmenler bolsa, yene biri, mustemlikichi hakimiyettin ibaret esheddiy dushmen idi. shu sewebtin, damollam bashlighan bu yarqin meripetchilik oz tereqqiyatida tarixiy, ijtimaiy, siyasiy cheklimiler we tosqunluqlargha kop uchridi.

tosqunluq aldi bilen mustemlikichi hakimiyettin kelgen bolup, mustemlikichi hakimiyet sherqiy turkistan xelqini jahalet- nadanliqta qaldurup idare qilish siyasitini  yurguzgenliktin , xelqning oyghinishini, ilim - meripet oginip dunyagha koz echishini qetiy yaqturmaytti. shunga mustemlikichi hakimiyet damollam bashlighan yengiche maaripqa chish – tirniqi bilen qarshi turdi. buni az degendek, qeshqerdiki shwet konsulxanisidikilermu damollamgha qarshi idi. yengiche maarip taza gulliniwatqan bir peytte shu chaghdiki qeri mustemlikichi zalim yang zengshin bir tutash buyruq chiqirip, herqaysi jaylardiki yengiche mekteplerni taqiwetti.

ikkinchi tosqunluq diniy tongha oruniwalghan hesetxor, xurapatchi, bidetchi janbaqarlardin kelgen bolup, ular yengiche maaripqa jan - jehli bilen qarshi turup, turluk yollar bilen tosqunluq we buzghunchiliq qildi. hetta xelqni bu yengiche maariptin uzaqlashturush uchun, «usuli jedit haram, uni oqutush dehriyliktur» deydighan sepsetilerni petiwa supitide tarqitip yurush arqiliq mustemlikichi hakimiyetke qolchomaq boldi. ular buning bilenla toxtap qalmidi, belki ichki- tashqi dushmenler, hetta qeshqerdiki ejnebiy kuchler birliship, bu meripet yultuzini ochuruwetti. 1924 - yili 14 - awghust melum bir xain qol abduqadir damollamgha uzidi, shuning bilen damollam arman bilen shehit boldi.

   alim oldi alem oldi

   buyuk islahatchi alim abduqadir damollamning waqitsiz alemdin otushi merhumning qolida echilghan meripet ghunchilirini yalghuzluqta terk etken idi. ular texi ghunche idi, ularning damollamgha zor ehtiyaji bar idi, ular texi damollamdek meripet buliqidin ichip qanmighan idi, damollamdin ayrilip qalarmiz dep oylapmu baqmighan idi. «shum xewer tez yeyilidu» degendek, damollamning olum xewiri bir pestila sheher - yezilargha pur ketti. qeshqerdiki muderris - alimlar, yash taliplar, hunerwen - kasiplar, yeqin etraptiki yezilardin kirgen dehqanlar we yetim - yesirlarning hemmisi cheksiz qayghu - hesretke chokti, xelqning yigha - zari asman - pelekke koturuldi, heytgah meydani adem dengizigha aylandi, putun el - yurt meripet asminidin waqitsiz eqip ketken bu yolchi yultuz (qutup yultuzi) gha teziyebildurdi !...

   xelq ammisi ozlirining bu danishmen alimini yadlap, uning shenige mundaq qoshaqlarni toqup chiqti :

taghu - tashlar tewrinip,

qattiq chaqmaq chaqqanmu?

tumen derya suliri,

bugun tetur aqqanmu?

ay tutulmas deptimiz,

kun tutulmas deptimiz .

damollamgha deyuzler,

qest qilalmas deptimiz .

damollam shehit boldi,

yatar jayi behish boldi .

damollamgha qeshqerlik,

kop yighlap bihush boldi.

  bu qoshaqlar meydangha kelip aridin anche uzun otmeyla qushtek qanat chiqirip tengriteghining jenubi we shimaligha keng tarqilip ketti .

xatime

  hemme adem choqum olidu, emma bezi ezimetler ozining ikkinchi omrini yaritip bolghanliqi uchun, xelqining qelbide qetiy olmeydu we mengguge hayat qalidu. ulugh islahatchi alim abduqadir damollam ene shundaq ezimetlirimizning biridur. chunki, damollam xelqini jahalet, asaret we xarliqtin qutquzush yolida barliqini atighan we hayatini teqdim qilghan ezimettur. damollamning xelqni oyghitish we aqartish herikiti diyarimizda qanchilik muhim orun tutqan bolsa, merhumdin ayrilish ornini toldurush mumkin bolmighan chong bir boshluqni qaldurup ketti.

  abduqadir damollamning pajielik olumi we xelqimizning beshigha kelgen xarliqlar bizge oz yolbashchilirini qoghdiyalmighan milletning yetekchisiz qalidighanliqini we xarliqqa mehkum bolidighanliqini korsitip berdi. bu achchiq heqiqettin ibret elip, ozini ongshimighanlar uchun tarixning qaytilinidighanliqi muqerrer.

  damollamning heqiqetni jakarlashtiki ot yurekliki, oz iradisidin yanmasliqtiki qetiyliki we heq yolida xeyim-xeterdin qorqmaydighan xisliti bizge kop nersilerni ogitidu.

heqiqette ching turup, allah yolida olush olumlerning eng sherepliki we herbir muminning tilikidur. abduqadir damollamning hayat musapisi herbir mumin we herbir wetendash uchun ochmes ulge bolup, bizge heqiqiy dindarliq, weten soygusi, xelqperwerlik, pidakarliq qatarliq aliyjanap xisletlerni ogitidu. abduqadir damollamning obrazigha hemmidin bek mohtaj boluwatqan mushu zamanda merhumni chongqur seighinish we hesret bilen esleymiz.

muhemmed yusup

2024-yili 14-awghust

muhemmed yusup islam bilimliri tori