BBC turkche 20-awghust xitay-turkiye munasiwiti we uyghurlar heqqide «xitayning turkiyediki mewjutluqi kunseri kuchiyiwatamdu, uyghur mesilisi kun tertipidin chushup qaldimu?» serlewhilik bir maqale elan qildi.
maqalide aldi bilen xitay dolet reisi shi jinping 2013-yili «bir belwagh bir yol» qurulushini otturigha qoyghandin buyan turkiyege salghan mebleghlirining eshish ehwaligha qarap chiqilghan. arqidin uyghur mesilisining turkiyediki ehwali analiz qilinghan bolup, b b s gha soz qilghan analizchilar, uyghur siyasiy paaliyetlirining merkizining turkiyedin amerikigha yotkelgenlikini ilgiri surgen.
maqalide otturigha qoyulghan asasliq temilar towendikiche:
bir belwagh bir yol we ottura karidor
gerche turkiye bilen xitayning munasiwet tarixi teximu uzungha sozulsimu, 2013-yili turkiye we dunyadiki nurghun doletler uchun xitay bilen bolghan munasiwettiki abide dep qarilidu.
chunki shu yili, xitay prezidenti shi jinping bir belwagh bir yol teshebbusini elan qildi.
bu belwagh xitayni ottura asiya arqiliq yawropagha, shundaqla jenubiy asiya we sherqiy jenubiy asiyagha tutashturidighan quruqluq yolini korsitidu. yol bolsa xitayni asiya arqiliq afriqa we yawropagha tutishidighan asasliq portlargha tutishidighan dengiz tori.
u waqitta, turkiyening bu turde muhim rol oynaydighanliqidin umid bar idi, emma bu toluq emelge ashmidi.
atilim uniwersitetining dotsenti nilgun elikuchuk yildirim mundaq dedi: «yipek yoli belbeghi teshebbusi elan qilinghanda, turkiye pilanlanghan quruqluq yolining bir qismi idi. qandaqla bolmisun, bu yolning bir qismi turkiyening sherqiy jenub chegrasigha suriye we iran arqiliq kirip ottura asiyagha tutishidighan intayin turaqsiz yol idi.bu qeghez yuzide qaldi, uning qeghez yuzide qalidighanliqi eniq idi».
mutexessislerning sozige qarighanda, 2015-yili iqtisadiy munasiwetni kucheytidighan muhim tereqqiyat yuz bergen.
turkiye ottura karidor dep atilidighan turni bir belwagh bir yol bilen maslashturushni otturigha qoydi.
bu qurulush 2008-yili selinghan baku-tiblis-kars tomur yoli turi bolup, turkiyeni gruziye we ezerbeyjangha tutashturup, ezerbeyjan arqiliq kaspiy dengizi arqiliq ottura asiya doletlirige tutishidu.
2015-yili 20 dolet guruhi bashliqlar yighinida ikki dolet otturisida maslishish toghrisida chushinish esletmisi imzalandi.
xitayning yeqinqi yillarda turkiyege salghan mebleghliri
turkiyede hazir Chery qatarliq xitayda ishlengen mashinilar yollarda teximu kop koruludighan boldi.
shyawmi we xuawey markiliq yanfonlar chong sheherlerde we anadoluning tot bulungida alqishqa erishti.
«bugunki xtiay» Jurnilining turkche nusxisi hokumetke yeqin bolghan turkuwaz axbarat guruhi teripidin neshr qilinghan. turkche xitay axbarat shirkiti CGTN radio tarqitidighan tillarning biri.
xitay bankisi ICBC turkiyede tijaret qilidu.
2015-yili, xitaydiki bir birleshme meblegh selish shirkiti istanbulning awjilar rayonidiki ambarli qumport port bashqurush shirkitining %65 peyini setiwalghan.
uningdin keyin, xitay adana yumurtaliqtiki xunutlu issiqliq elektr istansisigha meblegh salghan bolup, sommisi bir milyard 700 milyon dollar.
xitay yene baliksirning bandirmadiki bor karbon zawutigha meblegh salghan.
buningdin bashqa, keyinki yillarda bir qisim mebleghler xususiy igilik arqiliq selindi, mesilen eli babaning Trendyol peyining zor bir qismini setiwelishi degendek.
BYD ning meblegh selishi qanchilik muhim?
bu yil 7-ayda , elon maskning tesla shirkiti bilen tokluq mashina setishta birinchilikni talishiwatqan xitayning BYD shirkiti bilen turkiye sanaet we texnika ministirliki arisida kelishim imzalandi.shirket turkiyege texminen 1 milyard dollar meblegh selish pilanlandi.
dotsent nilgun elikuchuk yildirim bu mebleghning muhimliqini tekitlesh bilen birge munularni bildurgen: «emeliyette, turkiyede qurulmaqchi bolghan zawut belkim wengiriyedikining az bir qismi bolushi mumkin. chunki bu texminen bir milyard dollarliq meblegh. BYD ning wengiriyege salghan meblighi texminen 20 milyard yawro».
marmara unwersititining oqutquchisi professor chaghdash ungorning sozige qarighanda, bu turkiye uchun hem ewzellik hem tewekkulchi bir meblegh selish:
«yawropa ittipaqi we amerikidiki xitayning tokluq mashinilirigha qoyulghan tamoJna we bashqa cheklimiler dawamlishiwatqan amerika-xitay texnika urushi bilen birliship, BYD ning turkiyege salghan meblighining uzun muddetlik aqiwetlirini eniqsizlashturdi. bu meblegh selish ishqa orunlishish, texnika yotkesh, teminlesh zenjirini tereqqiy qildurush qatarliqlarni oz ichige alidu. u turkiyeni mesililerde ewzellik bilen teminlishi mumkin, emma bu yer sharidiki tirkishishning qeyerge elip baridighanliqigha baghliq».
tashqi siyasettiki yengi izdinishler xitay bilen yeqinlishishni elip kelemdu?
undaqta, ikki doletning munasiwiti peqet iqtisadni asas qilghan halda tereqqiy qilamdu?
professor ungor yene yeqinlishishtiki xelqara siyaset sahesige diqqet tartidu. u ikki parallel tereqqiyatning barliqini bayan qildi.
uning sozige qarighanda , «bularning biri xitayning 90-yilliridin buyan dawamlishiwatqan qed koturushi we uning iqtisadiy we jughrapiyilik siyasiy sahede gherbning ornini elishtiki orni. yene biri turkiyening amerika we yawropa doletliri bilen bolghan munasiwitining axirqi on yili. uning 15 yildin buyan izchil jiddiy halette turghanliqi».
axirida, professor ghezze krizisining ikki doletni yeqinlashturidighan baghlinish ikenlikini otturigha qoydi. u mundaq dedi: «ikki dolet amerikining israiliyeni qollaydighan tashqi siyasitige qarshi heriket qiliwatidu, bu uzun muddetlik yuzlinishtek qilidu».
professor ungorning qarishiche, turkiyening shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha eza bolushi ikki dolet munasiwitidiki muhim amil.
2013-2015-yilliri bu jehette korunerlik tereqqiyat boldi.
turkiye uzun musapilik bashqurulidighan bomba sistemisi uchun xitay bilen sohbetni bashlidi, amerika we shimaliy atlantik ehdi teshkilati bu ehwalgha inkas qayturdi.
bu jeryan axirlashqandin keyin, turkiye xitaydin bashqurulidighan bomba setiwelishtin waz kechip, xeridar chaqirish bikar qilinghan.
uyghur siyasiy paaliyet merkizi amerikigha yotkeldi
kop yillardin buyan, turkiye bilen xitay otturisidiki eng qiyin mesililerning biri uyghur mesilisi dep qarilip keldi.
dotsent nilgun xanimning eytishiche, 2000-yillarning beshighiche dunyadiki uyghur siyasi paaliyetlirining merkizi turkiye bolghan, emma bu dewrde u amerikigha yotkelgen.
mutexessislerning qarishiche, turkiye yeqinqi yillardin buyan xitay bilen bolghan munasiwetning chongqurlishishigha egiship, uyghur mesilisidiki tenqid derijisini towenletken.
2024-yili 20-awghust
