xelqara kechurum teshkilati uyghur akademik ilham toxtining «bolgunchilik» jinayiti bilen eyiblengenlikining 10 yilliqi harpisda bayanat elan qilip, «xelqara jemiyet uning qoyup berilishige kapaletlik qilish uchun konkret tedbirlerni qollinishi kerek» dedi.
ilham toxti adaletsiz sotlanghandin keyin 2014-yili 23-sentebir muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilinghan. u uyghur milliti bilen xitaydiki kop sanliq millet otturisida dialog we yarishishni tinch teshebbus qilghandin keyin, xitay hokumiti teripidin nishan qilinghan.
xelqara kechurum teshkilatining bash katipi agnes kallamard (Agnes Callamard) mundaq dedi: «ilham toxti xitayda uyghur we xitay jemiyiti otturisidiki hemkarliq we tinch bille yashashni ilgiri surgende, xitay hokumiti basturush we turmige qamash bilen jawab qayturdi. uning on yil turmide yetishi xitayning nachar kishilik hoquq xatirisidiki teximu nomussiz bir dagh »dedi.
«bu bextsiz xatire kuni bizge beyjingning rehimsizlikini eslitipla qalmay, belki yene bashqa hokumetlerning ilham toxtining qoyup berilishige kapaletlik qilalmighanliqini gewdilendurdi. uning 10 yildin buyanqi kishini heyran qalduridighan abidisi xelqara jemiyetning teximu kop ishlarni qilishining zorurlukini tekitlidi».
ilham toxtigha qaritilghan eyibleshler uning xitayning gherbiy shimalidiki shinjang uyghur aptonom rayoni (sherqiy turkistan-t) da uyghurlar duch kelgen sistemiliq kemsitish we zulum toghrisidiki yazmiliri we telimatliridin kelgen.
ilham toxtini oz ichige alghan uyghurlargha qilinghan ziyankeshlikning uzulmey dawamlishiwatqanliqi we jazalanmighanliqi kishini ghezeplenduridu. - agnes kallamard
ilham toxti xitay hokumitining rayondiki siyasitini tenqid qilish bilen bir waqitta, zorawanliq we bolgunchilikke izchil qarshi turup, xitayning qanunigha asasen milletler otturisida kowruk berpa qilish uchun xizmet qildi.
u 2019-yili saxarof mukapati - yawropa parlamentining eng yuqiri kishilik hoquq mukapatigha erishti.
«bu mukapat ilham toxtining aldinqi qatardiki kishilik hoquq tohpisini, shundaqla ozining kishilik hoquq qiyinchiliqini etirap qilidu we mueyyenleshturidu. shundaqtimu uninggha eng ehtiyajliq bolghini erkinlik, buning uchun u xelqara jemiyetning tewrenmes jamaet teshebbusi arqiliq qoyup berishke chaqiriq qilishqa layiq. bu dunya rehberlirining xitay dairiliridin her bir yuqiri derijilik yighinda, b d t yighinida, her qetim heriket qollinishni biwasite telep qilidighanliqidin derek beridu »dedi agnes kallamard.
«ilham toxtining hesdashliq meydani uning turmige tashlinishini pewquladde qebih qilidu, shundaqla dunya jamaitini uning hoquqini qoghdash uchun teximu kop ishlarni qilishqa mejburlaydu. ilham toxti wijdan mehbusi, uning erkinliki xitaydiki kishilik hoquq we adaletni ilgiri surushtiki hel qilghuch qedem bolidu».
qizini «jimiqturush urunushi»
anglashlargha qarighanda, ilham toxti turmide qiyin-qistaq we bashqa nachar muamililerge uchrighan, bular qol we putini kishenlesh, uzun muddet yalghuz qaldurush, yeterlik dawalash we yemek-ichmek teminlimeslik, shundaqla siyasiy terbiye qilish qatarliqlarni oz ichige alidu.
uning qizi jewher ilham dadisining qoyup berilishi uchun harmay-talmay paaliyet elip bardi. u xelqara kechurum teshkilatigha bildurushiche, xitay dairiliri uning bu delodiki ammiwi teshwiqatini toxtitish bedilige uning bilen shertlik alaqilishish arqiliq uni jimiqturushqa urunghan.
uning amerikida oquwatqan mezgilde dadisi bilen bolghan eng axirqi sohbiti 2014-yili 1-ayning 14-kuni beyjingda qolgha elinishtin bir qanche saet burun Skype arqiliq bolghan. ilham toxtining ailisi uni 2017-yili etiyazdin bashlap korelmidi, eyni waqitta ularning pesillik turme ziyariti tuyuqsiz toxtidi.
jewher ilham xelqara kechurum teshkilatigha mundaq dedi: «dadisini korush bir qizning negizlik hoquqi bolushi kerek, insan bolush supitim bilen adaletsizlikni korgen haman ashkarilash mening hoquqim».
u 10 yil ilgiriki eng axirqi uchrishishi heqqide toxtilip mundaq dedi: «eger men (buning) mening eng axirqi qetim dadam bilen alaqilishishim ikenlikini bilgen bolsam, men uning bilen saetlep telefonliship, uninggha yaxshi koridighanliqimni eytqan bolattim. bextke qarshi, nurghun uyghurlar, nurghun uyghur qiz-oghulliri men bilen oxshash teqdirge uchridi».
2024-yili 19-sintebir
