allah taala kainatni yaratti we uninggha ozgermes qanuniyetlerni bekitti. mesilen: netije yaritish seweb qilish bilen, ilim tehsil qilish oqush we oginish bilen, keseldin saqiyish dawalinish bilen, yoqsulluqtin qutulush ishlesh bilen, jennetni qazinish iman we emel bilen bolghinigha oxshash. bu qanuniyetni hechkim inkar qilalmaydu we allah taaladin bashqa hechkim ozgertelmeydu.
emma allah taala xalisa ozi bekitken ashu qanuniyetlerni ozgerteleydu, chunki u ﴿fَعَّalٌ lِmَa yُrِydُ﴾ « xalighinini wayigha yetkuzup qilghuchidur»[1]. u birer ishni qilmaqchi bolsa «bol!» degen emri bilenla uni wujudqa chiqiridu. ﴿ إِnَّmَa أَmْrُهُ إِذَa أَrَadَ shَyًْa أَnْ yَqُolَ lَهُ kُnْ fَyَkُonُ﴾ « allah birer sheyini (yaritishni) irade qilsa, uninggha peqetla «bol!» deydu _ de, u derhal bolidu»[2]. chunki, allah taala uchun mumkin emes ish yoqtur, insanlar uchun mumkin bolmaydighan ishlar uninggha ongaydu. ﴿ oَkَanَ ذَlِkَ عَlَi allَّهِ yَsِyrًa﴾ « bu allahqa asandur»[3].
yuqirida korginimizdek, allah taalaning birer ishni emelge ashurush uchun qilidighan ishi «bol!» degen emrni berishtur. emma insanlarning birer ishni emelge ashurush uchun qilidighan ishi awwal seweb qilish, andin allah taalagha tayinishtur. chunki, peyghember eleyhissalam bir ademning: «ya resulullah! togemni allahqa tewekkul qilip, andin baghlaymu yaki baghlap bolup, andin allahqa tewekkul qilaymu?» degen soaligha : «awwal togengni baghlighin, andin allahqa tewekkul qilghin»[4] dep jawab bergen.
insanlar seweb qilish bilenmu emelge ashuralmighan yaki sewebini qilishqa kuchi yetmigen ishlirini allah taalagha tapshurup, uninggha chin konglidin iltija qilsa, u ishlar allah taalagha yotkelgen bolidu, u chaghda allah taala xalisa «bol!» degen emri bilen uni emelge ashurup beridu. chunki, allah taalaning ishlarni emelge ashurushi, hajetlerni rawa qilishi uchun birer sewebke yaki mojizige ehtiyaji yoqtur.
dua tebietning qanuniyetlirini ozgertiwetidu
kesellerge shipaliq berish, hajetlerni rawa qilish, zor qiyinchiliqlardin chiqish yoli ata qilish qatarliq ishlar - gerche allah taalagha nisbeten hemme ish ongay bolsimu,- allah taala qilidighan ishlarning eng ongayliri we eng addiyliri hesablinidu. chunki, allah taala xalisa tebietning qanuniyetlirini ozgertidu. bu uninggha nahayiti ongaydur. mesilen: hezriti meryem birer erge yeqinlashmay turup bala tughidighanliqini anglap, ozining heyranliqini basalmay: ﴿ أَnَّi yَkُonُ lِy ghُlَamٌ oَlَmْ yَmْsَsْnِy bَshَrٌ oَlَmْ أَkُ bَghِyًّa﴾ «manga hechbir adem yeqinlashmighan tursa, men ippitimni saqlap kelgen tursam, qandaqmu mening oghlum bolsun?» degende, jibril uninggha: ﴿ kَذَlِkِ qَalَ rَbُّkِ هُoَ عَlَyَّ هَyِّnٌ﴾ ««ughu shundaq, (emma) rebbing eyttiki: u manga asandur»[5] degen. bala tughush uchun er bilen ayalning bir yerde bolushi tebietning qanuniyetliridin biri bolup, buni hechkim buzalmaydu, emma allah taala xalisa buzidu.
allah taalaning peyghembiri zekeriyya eleyhissalam yuz yashtin ashqan, ayalimu shundaq, uning ustige u tughmas ayal idi. emma zekeriya eleyhissalam allah taalaning qudritige ishengen we uningdin mumkin emesni tiligen . netije ayette korginimizdek bolghan idi. ﴿ ذِkْrُ rَحْmَةِ rَbِّkَ عَbْdَهُ zَkَrِyَّa. إِذْ nَadَi rَbَّهُ nِdَaءً xَfِyًّa. qَalَ rَbِّ إِnِّy oَهَnَ alْعَظْmُ mِnِّy oَashْtَعَlَ alrَّأْsُ shَyْbًa oَlَmْ أَkُnْ bِdُعَaِkَ rَbِّ shَqِyًّa. oَإِnِّy xِfْtُ alْmَoَalِyَ mِnْ oَrَaِy oَkَanَtِ amْrَأَtِy عَaqِrًa fَهَbْ lِy mِnْ lَdُnْkَ oَlِyًّa . yَrِثُnِy oَyَrِثُ mِnْ آَlِ yَعْqُobَ oَajْعَlْهُ rَbِّ rَضِyًّa. yَa zَkَrِyَّa إِnَّa nُbَshِّrُkَ bِghُlَamٍ asْmُهُ yَحْyَi lَmْ nَjْعَlْ lَهُ mِnْ qَbْlُ sَmِyًّa. qَalَ rَbِّ أَnَّi yَkُonُ lِy ghُlَamٌ oَkَanَtِ amْrَأَtِy عَaqِrًa oَqَdْ bَlَghْtُ mِnَ alْkِbَrِ عِtِyًّa. qَalَ kَذَlِkَ qَalَ rَbُّkَ هُoَ عَlَyَّ هَyِّnٌ oَqَdْ xَlَqْtُkَ mِnْ qَbْlُ oَlَmْ tَkُ shَyًْa﴾ «bu rebbingning bendisi zekeriyyagha qilghan merhemitining bayanidur. u oz waqtida rebbige pes awazda munajat qilip mundaq degen idi: «i rebbim! men heqiqeten kuch-quwwitimdin qaldim, chechim aqardi. i rebbim! men sanga dua qilip naumid qalghinim yoq. mendin keyin tughqanlirimning ornumni basalmay qelishidin ensireymen, mening ayalim tughmastur, shunga, sen manga oz pezlingdin manga waris bolidighan, yequb ewladighimu waris bolidighan bir (yaxshi) perzent ata qilghin. i rebbim! uni sening raziliqinggha erishidighan biri qilghin». (allah eytti) «i zekeriyya! biz heqiqeten sanga yehya isimlik bir oghul bilen xush xewer berimiz, ilgiri hech ademni uninggha isimdash qilmighan iduq». zekeriyya eytti: «i rebbim! ayalim tughmas tursa, menmu qerip mukchiyip ketken tursam, mening qandaqmu oghlum bolidu?». perishte eytti: «ughu shundaq, (emma) rebbing eyttiki: bu men uchun asandur, seni burun men yarattim, halbuki, sen yoq iding»[6].
atisiz insan yaratqan, tughmas ayalni tughdurghan zat sizning herqanche zor qiyinchiliqingiz bolsimu, nahayiti chong hajitingiz we mumkin emestek korungen armanliringiz bolsimu, elwette hel qilishqa qadirdur. chunki, ularning hemmisi uninggha asandur. siz uchun mumkin emes ishlar yaratquchi uchun mumkin ishlarning qatarididur.
qelbingiz iman we ishench bilen tolsun
allah taalaning mumkin emeslerni mumkin qilishi, tebietning qanuniyetlirini ozgertishi[7], otning koydurush xususiyitini yoq qilishi[8], dengizdin bir anda quruqluq yol echishi[9], ayni ikkige parchilap korsitishi[10], taghni yotkep kelip insanlarning ustige sayiwendek tiklishi[11], «eshiki iman eytsa eytiduki, omer hergiz iman eytmaydu»[12] deilgen kishiningkige oxshash qetip ketken dillarni yumshitishi we hemmining ghemini yeydighan dili yumshaq, koyumchan birige aylandurushi qatarliq ishlarmu sizning imaningizni kuchlendurelmise, etiqadingizni mustehkem qilalmisa buning bashqa dawasi yaki charisi yoq.
allah taalaning cheksiz qudritige, uning tebietning qanuniyetlirini ozgertiwetidighanliqigha ishinip, qelbimizni iman bilen toldurmasliqqa bizning hechqanda ozrimiz yaki sewebimiz yoqtur. allah taalagha ishinish bashqa, uninggha ishench qilish bashqa gep. bizdin telep qilinghini uning qudritining we ilimining cheki yoqluqigha, her nersige qadir ikenlikige chin ishinish bilen bir waqitta uning wedilirige we dualarni ijabet qilidighanliqigha ishench qilishtur. chunki, allah taalaning qudritige anche ishench qilip ketmeydighan, wedisige shek qilidighan, el qatari dua qilip qoyidighan kishining duasi hergiz ijabet bolmaydu. chunki, peyghember eleyhissalam mundaq degen: «siler dua qilghanda ‹i allah! eger xalisang meni meghpiret qilghin, eger xalisang manga rehim qilghin› dimenglar, telipinglar jiddiy bolunglar, tilikinglarning qobul bolushigha ishench qilinglar. chunki allahqa hech nerse qiyin emes»([13]).
allah taalaning ishiki qaqqanlar uchun hemishe ochuqtur
zamanimizdiki katta olimalardin biri ozining beshidin otkenlirini hekaye qilip mundaq degen: «men hedis ilmige bek qiziqattim, emma yadlash we este tutush qabiliyitim bekmu towen bolghanliqtin kop qiylinip kettim. axir ustazimning tewsiyesi boyiche, mehellimizdiki mesjidte etikap qildim. etiklap jeryanida allah taalagha kop sejde qildim, mening tilikim birla tilek bolup, qelbimni ilimge echiwetishinila tilidim. etikap tugep uzungha qalmay anglighan herbir hedisni untup qalmaydighan bolup qaldim»[14].
seudi erebistanda bir momay oz qissisini mundaq bayan qilghan: «mening birla oghlum bolup, birdinbir tilikim uning dinda alim bolushi we toghra yolda mustehkem turushi idi. uning uniwerstetni ela netije bilen putturgenlikidin xushallinip oltursam, bir kuni u amerikigha oqushqa baridighanliqini eytti. bu xewerni anglap konglum qetiy xatirjem bolalmidi. andin uninggha: ‹jenim oghlum! amerika degen xiristiyanlarning doliti deydu, men sening ezip ketishingdin qorqimen. shunga oqushungni bu yerde oqusang bolmasmu?› dep yalwurdum. emma oghlum bu hayatida bir qetim kelgen purset ikenlikini, eger hazir barmisa keyin mundaq pursetke erishelmeydighanliqini we ozini allah taalagha tapshurushi kereklikini eytip, oz sozide ching turuwaldi. shuning bilen charisiz halda oghlumni amerikigha yolgha saldim. shu kunidin bashlap her seher tehejjud namizimda oghlumgha alahide dua qilidighan, ‹i allah! sen amanetni qetiy zaye qiliwetmeydighan qudretlik igemsen, oghlumni sanga amanet qildim, uni saqlighin› degen duani tekrarlayghan boldum.
oghlum her tetilde oyge kelip turdi, namazliri we istiqamiti jayida idi. sekkiz yildin keyin oqushini putturup qaytip keldi we uzun otmeyla mehellimizdiki chong mesjidke xatib bolup teyinlendi we heptide bir qanche kun jamaetke islamiy ders sozleydighan boldi. men bu ehwalni bir tereptin qattiq xushalliq, yene bir tereptin heyranliq bilen kozitip turdum. bir kuni oghlumdin ‹sen burun seudi erebistandek islamning merkizide mesjidke bezide chiqip, bezide chiqmay, hetta namazliringni qaza qilip yuretting. emdi amerikida oqup kelip, mesjidtin qalmaydighan bolup ketting. sendiki bu teqwaliq nedin keldi?› dep chaqchaq arilash soriwidim, oghlum ‹ana birinchidin siz meni allahqa tapshurghan we heqqimde kop dua qilghan idingiz, allah amanitingizni saqlidi. ikkinchidin men amerikigha berip, uzun otmeyla islamiy jamaetler bilen tonushup, mekteptin sirt ularning alimlirida islamiy bilimlerni oqudum. mana emdi allahning iltipati bilen dinda we pende teng yetishtim› dedi. xushalliqimdin derhal sejdige bash qoyup, merhemetlik ulugh rebbimge shukurler eyttim».
sheyxulislam ibni teymiye quran kerim ayetliridin birer ayetning menisini chushinish uchun bezide yuzlerche tepsirlerge murajiet qilsimu yenila toghrisini tapalmighanda, talagha chiqip, yuzini tupraqqa surkep turup allah taalagha iltija qilatti we «i dawud eleyhissalamgha ogetken allah! manga ogetkin, i suleyman eleyhissalamgha chushendurgen allah! manga chushendurgin»[15] dep dua qilatti.
olimalardin biri mundaq deydu: «biz bir qanche neper olimalar rayonimizdiki mekteplerni ziyaret qilish jeryanida, kopligen oqutquchi we oqughuchilar bilen sohbetleshtuq. shu esnada oqughuchilardin biri biz bilen sozlishishtin ozini chetke alghusi kelgendek herikette boldi. men uni yenimgha tartip sozleshtim. u nahayiti eqilliq we tirishchan bala iken. emma uning tilida kekechlik bolghanliqi uchun bashqilar bilen sozlishishtin ozini qachurup yuridighanliqini bilduq. men aldi bilen uning tirishchanliqini maxtidim , andin uninggha: ﴿oَaحْlُlْ عُqْdَةً mِnْ lِsَanِy﴾ «tilimdin eghirliqni koturuwetkin»[16] degen duani kop oqushini tewsiye qilip, ulardin ayrildim. aridin birer yil otken bolushi kerek. biz yene shu mektepke berip qalduq we heliqi bala oz aktipliqi bilen aldimizgha kelip sozleshke bashlidi. uning tili shunche rawan bolup ketken idiki, uningda kekechliktin hechbir eser qalmighan we gep qilghusi kelipla turidighan bolup qalghan idi».
olimalardin birining bayan qilishiche, yawropa doletlirining biride yashaydighan misirliq bir ayal rak kesilige giriptar bolghan bolup, keselning axirqi basquchigha berip qalghanliqini doxtoridin anglaydu, qattiq biaram bolidu we omrining axirida bolsimu birer qetim heremge berip omre qiliwelishni niyet qilip seperge atlinidu. omre qilish jeryanida, allah taaladin gunahlirini meghpiret qilishini tilep dua qilidu. ayal zemzem suyi ichish esnasida, peyghember eleyhissalamning : «zemzem suyi neme uchun ichilgen bolsa shuning uchundur, yeni sen uni shipaliq telep qilip ichseng allah sanga shipaliq ata qilidu, qorsiqingni toyghuzush uchun ichseng allah seni toyghuzidu, ussuzluqtin ichseng allah sening ussuzluqungni kesidu. uni jibril eleyhissalam qazghan, u ismail eleyhissalamgha ichkuzulgendur»([17]) degen hesini esige elip, zemzemni shipaliq meqsitide ichidu we putun wujudi bilen allah taalagha yuzlinip dua qilidu, kesilige shipaliq tileydu. ayal omre ibaditini tugitip, yawropagha qaytidu we ikki heptidin keyin, doxtorgha korunidu. burun uninggha bir qanche ayliqla omri qalghanliqini eytqan doxtor yengi analizgha qarap ozining kozlirige ishenmey qalidu we qayta-qayta analiz alidu. netije yenila oxshash chiqqan bolup, raktin eser qalmighan halda chiqidu. ayal allah taalagha shukur qilish uchun turghan yeride sejdige yiqilidu.
duani ijabet qilish allah taalaning wedisidur
allah taala quran kerimde: ﴿adْعُonِy أَsْtَjِbْ lَkُmْ﴾ «manga dua qilinglar, men duayinglarni qobul qilimen»[18] dep wede qilghan. yene peyghember eleyhissalamgha xitab qilip: ﴿ oَإِذَa sَأَlَkَ عِbَadِy عَnِّy fَإِnِّy qَrِybٌ أُjِybُ dَعْoَةَ aldَّaعِ إِذَa dَعَanِ ﴾ «(i peyghember!) mening bendilirim sendin men toghruluq sorisa, (ulargha eytqinki) men heqiqeten ulargha yeqinmen. manga dua qilsa, men dua qilghuchining duasini ijabet qilimen»[19] degen. shunimu untumasliq kerekki, allah taalagha wedisige qetiy xilapliq qilmaydu.
dua qilghan adem qosh payda tapidu
allah taalagha dua qilish arqiliq qosh paydigha erishkili bolidu. chunki dua qilghuchi dua arqiliq ibadetning sawabini alidu we tiligen hajiti rawa bolidu. insan bashqa ibadetlerni kongli bashqa yerde turupmu ada qilip qoyushi mumkin. emma duani undaq qilmaydu, belki allah taalagha bolghan hajitini tili we dili bilen izhar qilip uninggha yalwuridu, koz yeshi tokidu, hajetlirini tekrar-tekra soraydu. dua musulman ademning qalqinidur. shunimu tekitlesh kerekki, dua qilish seweb qilishqa zit kelmeydu.
duaning qosh paydiliri
allah taallagha qilinghan dua hergiz bikargha ketmeydu. herqandaq duaning choqum paydisi bolidu.
1. bezi dualar derhal ijabet bolup, bendining tiliki oz waqtida hel bolidu.
2. bezi dualar bendining menpeetige uyghun waqitta ijabet bolidu. chunki, bende ozining paydisini bilmeydu, emma allah taala bilidu. shunga bezi dualarni ashu mendining menpeetige uyghu waqitta ijabet qiliip beridu.
3. yene bezi dualar bu dunyada ijabet bolmay, axiretlik uchun desmaye ornida saqlap qoyulidu. qiyamet kuni uninggha esqatidu. mesilen: biraw kop pul-malgha ige bolushni yaki katta mensepdar bolushni tilise, nawada uning tiligenliri berilgen teqdirde uninggha ziyanliq bolsa, allah taala uninggha koyungenliktin uning tiligenlirini bu dunyada bermeydu we axiretke saqlap qoyidu, axirette uni razi qilidu.
4. yene bezi dualar bendining menpeetige ziyanliq bolghanliqtin ijabet bolmaydu, emma dua qilghuchi ashu duasi seweblik bala-qazadin saqlinip qalidu yaki gunahi meghpiret qilinidu.
dua degen qilsimu yaki qilmisimu bolidighan ish emes
allah taalagha dua qilish herkimning ixtiyaridiki yaki artuqche bir ibadet emes, belki u allah taalaning emridur. quran kerimde ﴿إِnَّ alَّذِynَ yَsْtَkْbِrُonَ عَnْ عِbَadَtِy sَyَdْxُlُonَ jَهَnَّmَ dَaxِrِynَ﴾ «kimki mening ibaditimdin bash tartidiken, u xarlanghan halda dozaxqa kiridu» dep agahlandurush berilgen. yeni kimki manga dua qilip, ozining manga mohtaj ikenlikini izhar qilishtin bash tartidiken, u axirette xarlanghan halda dozaxqa kiridu, degenliktur. chunki, peyghember eleyhissalam «dua— ibadettur»[20] dep korsetken.
[1] buruj surisi: 16- ayet.
[2] yasiyn surisi: 83- ayet.
[3] nisa surisi:30- ayet.
[4] imam tirmizi riwayiti, 13973- hedis. (ellame muhemmed nasiruddin elbaniy «hesen» dep bahalighan hedis).
[5] meryem surisi: 21- ayet.
[6] meryem surisi: 2-9- ayetler.
[7] peyghemberlerge ata qilinghan mojiziler adettin tashqiri ehwallar bolup, eyni waqitta bu allah taalaning tebiet qanuniyetlirini ozgertkenliki idi.
[8] nemrud ibni kenan isimlik padishah ibrahim eleyhissalamni otqa tashlighanda, allah taala otqa: ﴿ yَa nَarُ kُonِy bَrْdًa oَsَlَamًa عَlَi إِbْrَaهِymَ﴾ «i ot! ibrahimgha salqin we amanliq bolup bergin» dep emr qilghan. (enbiya surisi:69-ayet).
[9] ﴿ fَأَoْحَyْnَa إِlَi mُosَi أَnِ aضْrِbْ bِعَصَakَ alْbَحْrَ fَanْfَlَqَ fَkَanَ kُlُّ fِrْqٍ kَalطَّoْdِ alْعَظِymِ ﴾ «shuning bilen biz musagha: «hasang bilen dengizgha urghin» dep wehyi qilduq, (musa uruwidi) dengiz yerildi, (herbir yerilghan) qismi chong taghdek bolup qaldi»(shuera surisi:63-ayet).
[10] ﴿ aqْtَrَbَtِ alsَّaعَةُ oَanْshَqَّ alْqَmَrُ﴾ «qiyamet yeqinlashti, ay yerildi» (qemer surisi:1- ayet).
[11] ﴿oَإِذْ nَtَqْnَa alْjَbَlَ fَoْqَهُmْ kَأَnَّهُ ظُlَّةٌ oَظَnُّoa أَnَّهُ oَaqِعٌ bِهِmْ﴾ «oz waqtida biz tur teghini (qomurup kelip) ularning ustige sayiwendek koturgen iduq». (eraf surisi:171-ayet).
[12] amir ibni rebiening sozi (imam teberaniy riwayet qilghan).
([13]) imam buxari riwayiti.
[14] eli jabir el feyfiyning «lأnk allه» degen esiri, 104- bet.
[15] eli jabir el feyfiyning «lأnk allه» degen esiri, 103- bet.
[16] taha surisi: 27-ayet.
([17]) imam beyheqiy, dariqutni we hakim riwayiti.
[18] ghafir surisi: 60- ayet.
[19]
[20] imam buxari riwayiti.
2024-yili 28-oktebir
