b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisi uyghur aptonom rayoni weziyitige qarita abide xarakterlik bahalash elan qilip ikki yildin keyin, xitayning kishilik hoquq depsendichilikini dunya miqyasida tekshurush chaqiriqliri yenila kuchluk.

xelqara kishilik hoquq mulazimiti, 2024-yili 4-noyabir

b d t kishilik hoquq kengishi we omumiy mejliside, b d t mutexessisliri, hokumetler we puqralar jemiyiti teshkilatliri beyjingni uyghur rayoni (sherqiy turkistan-t), tibet, xongkong we xitay chong quruqluqidiki qalaymiqanchiliqlarni bir terep qilish toghrisidiki b d t tekliplirini tezdin yolgha qoyushqa chaqirdi.

b d t ning uyghur doklatigha izchil diqqet qilinmaqta

gerche xitayning b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi (OHCHR) mutexessislerning netijisini bikar qilish uchun korsetken tirishchanliqigha qarimay, b d t ning shinjang doklati xitayning b d t diki hoquq xatirisi toghrisidiki mulahizilerde yenila merkizi nuqtisi bolup qaldi. 2022-yili 8-ayda elan qilinghan doklatta beyjingning insaniyetke qarshi jinayet qatarliq xelqaraliq jinayetlerni sadir qilghanliqi we dawamliq sadir qilishi mumkinliki bayqalghan.

b d t kishilik hoquq kengishining 2024-yili 9-ayda otkuzulgen 57-qetimliq yighinida, «shinjang yadroluq guruppisi» ni teshkil qilghan on dolet - deslepte 2022-yili 9-ayda shinjang doklati heqqide muhim tekliplerni otturigha qoyghan - birleshme bayanat ilan qilip, xitayning b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining terepsiz netijisini dawamliq ret qilip, birleshken doletler teshkilati bilen ehmiyetlik alaqe qilalmighanliqigha epsuslinidighanliqini bildurdi.

birleshme bayanatta xitaydin uyghur rayonida xalighanche qolgha elinghan barliq kishilerni qoyup berish, yoqap ketkenlerning ehwalini aydinglashturush, bixeter alaqilishish we jem bolushqa qulayliq yaritish we xelqara mejburiyitini ada qilish telep qildi.

gollandiye, litwa, finlandiye we yaponiyeni oz ichige alghan on nechche doletmu ayrim-ayrim soz qilip, xitayni «shinjang» toghrisidiki kishilik hoquq aliy komissarliqi doklatida otturigha qoyulghan tewsiyelerni yolgha qoyushqa chaqirdi.

bir qanche dolet yene tibet we xongkongdiki erkinlikning buzulushi we kishilik hoquq depsendichilikini otturigha qoydi, bular puqralar boshluqini cheklesh, xalighanche tutup turush we musteqil axbarat wasitilirini basturushni kucheytish qatarliqlarni oz ichige alidu. 

hazirgha qeder, OHCHR doklati kishilik hoquq kengishi yighinida 150 qetimdin artuq tilgha elinip, xitay qayta-qayta heriketke otushke chaqirildi. bular irqiy kemsitishni tugitish komitetining xitayni sistemiliq irqiy kemsitishni hel qilish uchun jiddiy heriketke otush chaqiriqini oz ichige alidu.

bu birleshme bayanat yeqinqi yillardin buyan b d t omumiy yighinda tibettiki tutup turush, sayahet cheklimisi, mejburiy emgek orunlashturushi, yataqliq mekteplerde balilarni ailisidin ayrish hemde til, medeniyet, maarip we diniy hoquqlirining depsende qilinishi qatarliq kishilik hoquq depsendichiliklirini eyibleshke chaqirghan tunji bayanat idi.

15 dolet xitayni «b d t ning barliq tewsiyelirini toluq yolgha qoyushqa» we b d t mexanizmi gewdilendurgen keng kolemlik ziyankeshliklerni hel qilishqa, jumlidin sherqiy turkistan we tibette tutup turuluwatqanlarni qoyup berishke chaqirdi.