peyghembirimiz muhemmed eleyhissalam medinige kelipla birinchi qedemde eqide, ibadet, ilim-meripet we siyaset merkizi hesablinidighan meschitni bina qilghan.
ikkinchi qedemde mal- mulukliri we oyliridin ayrilip mekkidin kochup kelgen muhajirlar bilen yerlik xelq ensarlarni qerindash dep elan qilghan, bu arqiliq muhajirlarning iqtisadiy qiyinchiliqini birqanche tereptin hel qilghan.
uchinchi qedemde, peyghembirimiz muhemmed eleyhissalam musulman jemiyetning uli qerindashliq we ittipaqliq asasida shekillinip bolghandin keyinla, medeniyet we tereqqiyat uqumini ipadileydighan «medine» namida dolet qurghan hemde shu waqitning ozide herturluk milletlerni we herxil eqidilik insanlarni sighdurup qobul qilalaydighan doletning asasiy qanunlirini yolgha qoyghan. bu dolet asasiy qanun boyiche bashqurulidighan medeniy dolet bolup, ijtihadiy mesililerde sharaitqa qarita tereqqiyatni qobul qilip kelgen.
peyghemberimizning purset yaritilghan haman dolet qurushning we asasiy qanun bekitishning sewebi shuki,
islamda eqidini, sherietni we islamning meqsetlirini qoghdash, insanlarning hoquqliri we erkinlikini himaye qilish, adalet we barawerlikni ishqa ashurush, jemiyetning muqimliqini we qerindashliqni himaye qilish... uchun dolet qurush intayin muhim mesile hesablinidu.
chunki, dolet bolmisa yuqiriqi meqsetlerni ishqa ashurghili bolmaydu,
dolet bolmisa jemiyetning mewjutluqini saqlap qalghili bolmaydu,
dolet bolmisa tupraq, millet, kimlik, qimmet qarash, til, tarix, medeniyet...ni qoghdap qalghili bolmaydu,
dolet bolmisa horluk, adimiylik, izzet-sherep we mal-mulukni himaye qilghili bolmaydu,
dolet bolmisa eqide, ibadet we sherietke emel qilip yashighili bolmaydu...
***
emdi biz peyghemberimizning dolet qurush pirinsipliri bilen ozimizning dolet xatirilesh we dolet qurush iradisini selishturup baqayli.
sherqiy turkistanliqlar her yili 11- ayning 12- kuni aldi- keyni bolup, musteqilliqning simwoli bolghan 1933- yili qurulghan sherqiy turkistan islam jumhuriyiti, 1944- yili qurulghan sherqiy turkistan jumhuriyitini xatirilishidu we tebriklishidu.
sherqiy turkistanda ejdadlirimiz teripidin yeqinqi zaman tarixida qurulghan ikki qetimliq doletni xatirilesh kunide peyghembirimizning hayatidin qandaq derslerni alghili bolidighanliqigha qarap baqayli:
1. dolet qurush uchun meschit bilen siyasetni birleshturgen, yaki eqide rohiy bilen sughurulghan siyasiy heriket we siyasiy angni shekillendurush shert.
2. dolet qurush uchun tupraq (weten) lazim. tupriqimiz bar, lekin bu tupraq mehkumluqtin azad qilishni imani, milliy we insaniy mejburiyet dep chushinidighan we qolidin kelishiche heriket qilidighan angliq musulmanlargha yaki wetenperwerlikke mohtaj. buning qatarida jihad herikiti weten-milletni azad qilishni perz dep qaraydighan islamiy pirinsip asasidiki milliy heriketke aylinishi lazim.
3. dolet qurush uchun imani qerindashliq, milliy ittipaqliq we oz ara siyasiy hemkarliqning shekillinishi lazim. lekin bizde ek kemchil boluwatqini qerindashliq, ittipaqliq, hemkarliq we kengesh... eng kop boluwatqini inaqsizliq, menmenchilik, ozara adawet we pikri mustebitlik...
siyasiy heriketler doletning qimmitini we doletchilik idiyesini yetildurushning muhimliqini hes qilghanliqtin yeqinqi zaman tarixida qehriman ejdadlirimiz teripidin qurulghan ikki qetimliq dolitimizni tebriklishidu. lekin bir sheherde turup, idiye toqunushi we chushenche kirizisi sewebidin oxshash bir doletni bir qanchige bolunup birqanche yerde xatirilishi heqiqeten epsuslanduridu.
bu ikki doletni millitimizning chong-kichik dolet bayrimi supitide eslesh, xatirilesh , tebriklesh, ibret elish, doletning qurulush we weyran amilliri heqqide yekun chiqirish we yengidin dolet qurushqa idiye jehettin teyyarliq qilish, ilmiy qabiliyetni yuqiri koturush, hersahede kadir yetushturush, siyasiy angni ashurush, qerindashliq rohini kuchlendurush we bir-birini etirap qilip siyasiy hemkarliq shekillendurush ... herbir sherqiy turkistanliqning imani, milliy we wetenperwerlik mejburiyitidur.
shuningdek doletning inaqsizliq, bolunush we parchilinish sewebliridin weyran bolidighanliqini tekitlesh hemde ichki idiye toqunushi peyda qilish we tar dairide guruhlishish arqiliq dolet qurghili bolmaydighanliqini eskertish intayin muhim mesuliyettur.
halbuki, dunyaning kopligen yerliride ikki qetimliq sherqiy turkistan islam dolitining qurulghanliqini bir sheherde turup birqanche orungha bolunup xatirilesh dolet qurush engining neqeder towenlikini, dolet qurush shertliridin neqeder uzaqliqini, meqsetke kongul bolushtin bekrek korunushke kongul bolushning ewj eliwatqanliqini korsetse kerek. horlukning asasiy bolghan idiye chushenchisi we dolet qurushning shertliri mundaq ehwalda tursa, allahning yardimi bu milletke yeqinmidu yaki yiraqmidu? bir neme demek tes.
4. dolet qurush uchun milletning etiqadi, kimliki, horluki, hoquqliri, mal- mulukliri, izzet – sheripi we medeniyitini qoghdaydighan dolet qurushni ghaye- nishan qilidighan hemde milletning qimmet qarashlirigha wekillik qilalaydighan, herturluk eqimlargha keng qorsaqliq bilen muamile qilidighan ashqunluqtin xaliy saghlam idiyege we yuqiri ang -sewiyege ige janliq siyasiy heriketning shekillinishi shert.
mana bular musulman millet bolush supitimiz bilen peyghember dolitidin ibret elip dolet xatirilesh, saghlam doletchilik idiyesini turghuzush, dolet qurushning asaslirini yaritish we doletning weyran bolush amilliridin saqlinish... uchun muhim bolghan qisqiche mulahizilerdin ibaret.
abdurahman jamal kashigheriy
12.11.2024- kuni
