aptori: abdurehim dolet
qiyin – qistaqqa elinishning ozi bir azab bolsa, bu azaptin warqiriyalmasliq uningdin ote bir azab bolsa kerek. azab chekken bir insan uchun warqirap bolsimu ozini boshitalmasliq uni ozimu hes qilalmaydighan pisxologiyelik jarahetlerge muptila qilishi mumkin. uyghurlar emeliyette tughulghandin tartip olgiche mana mushu ikki qat azabning ichide yashaydu. bir tereptin xitayning biwasite kemsitishi, zulum selishining azabini cheksek, yene bir tereptin, wayjan! dep warqirash uyaqta tursun, zalimgha yene kulup turup heshqalla deyishke mejburmiz. sirtqa ya nutuq bilen, ya yeziq bilen chiqiralmighanliqimiz uchun, ichimizdiki barliq gheliyanlar ichimizdila tinip tugeydu, emeliyette tugimeydu, eksiche, rohimizda sewebini bizmu ochuq dep berelmeydighan bir talay zexmilerni qalduridu. mahiyette, her bir uyghurning mijez – xarakteri xeli zor derijide, xitayning zulum siyasiti arqisida suniy shekillendurulgen mustemlike muhitidin ibaret bir qelipning qayta quyup chiqishidin shekillengen. emdiki soal shu: wetende chekken xorluq, azablarning eks sadasini chetelde qelem yoli bilen bolsimu sirtqa tokushning waqti kelmidimu?
qelemkeshler yashawatqan ijtimaiy muhit ularning yazidighan temisini zor derijide belgileydu, qandaq muhitta yashighan bolsa, ularning eserliridin shu muhitning izlirini korgili bolidu. undaqta, uyghurlar insaniyet tarixta misli korulmigen bir zulumgha uchrawatqan bir muhitta, cheteldiki uyghurlar nemishqa qoligha qelem bolsimu almaydu? bashqiche eytqanda, wetende warqiriyalmighan shu sadalirini chetelde bolsimu warqirap beqishni sinap baqmaydu? bu wetendiki zorawanliqni kulup qarshi elishtek adettin kelgen sukutmu? yaki, yazghangha weten azad bolamti? deydighan hemme ishning derhalliq paydisini qoghlishidighan hamaqetliktin kelgenmu? yaki mangqurtlashqan perwasizliqning mehsulimu? sewebi neme bolsa bolsun, bu sukutni hechqandaq bir bahane bilen aqlash mumkin emes. eslide, bizdek zulum korgen bir millette, hazirgha qeder zor hejmlik, keng kolemlik bir mustemlike edebiyati shekillinip bolghan bolushi, insan eqlige sighmas sanaqsiz hekayilirimiz nurghunlighan chetel tillirigha terjime qilinip bolghan, hetta, bezi hekayilirimiz asasida kinolar, drammilar ishlinip bolghan bolushi kerek idi.
tolimu epsus, buni hazirgha qeder qilalmiduq. eser ijad qilishimiz uchun pewquladde tesewwur kuchimu we yaki alahide edebiy talantmu kerek emes(elwette, bolsa teximu yaxshi), kechmishlirimiz, korgen, anglighan echinishliq weqeler bizning yezishimiz uchun omrimiz yetmigidek materiyal teminliyeleydu, biz peqet barni we bolghanni ziyade kopturupmu ketmestin, istilistikigha bek murajietmu qilmastin, sidam, chushinishlik bir til bilen yazalisaqla bolatti. hazirghiche, chetelde uyghur we chetellik tetqiqatchilar, teshkilatlar teripidin xitayning sherqiy turkistandiki jinayetliri resmiy doklat sheklide melum derijide bolsimu yezildi, hojjetleshturuldi. halbuki, bu resmiy doklatlardiki san, sifirlar, sitatistikiliq melumatlar xitayning sherqiy turkistandiki siyaset we ijraatlirining yetken derijiliri, alahidilikliri, uyghurlarning rohi dunyasida qaldurghan jarahetlirini hechbir zaman yeterlik derijide yorutup berelmeydu. chunki, bu doklatlar bir dehqanning bir xalta oghut alghidek puli qalmighandiki bicharilikini; xotunining qorsiqidiki balini okul urup chushuruwetkendiki amalsizliqini; bazar bashqurushtikiler qachan keler dep kozi tot halda jiddiyliship kochilarda yayma yayghan balilardiki dekke – dukkini; ramizanda sohurgha turghanda bashqilar korup qalmisun dep chiraqni yanduralmay qarangghuda tamaq yewatqan bir kadirning wehimisini; mehelliside hechkimni kozge ilmaydighan bir bay ghojamning ayrodoromda bir qongaltaq xitay ishlemchi korgen muamilige erishelmigendiki xorluqini; namaz oqughunumni balam sirtta dep tashlimisun dep hujrisining ishikini ichidin taqap namaz oquwatqan bir xanimning qorqunchini; kech saet ondin keyin peshtaqtiki tiwishlar saqchiningmidu, meni izdep kelgenmidu degen bir ademning endishisini; qolida hemme resmiyiti toluq turup yolda qatnash saqchisini korsila terlep, jiddiyliship ketidighan her qandaq bir uyghurning rohiy dunyasini; bash suretlirige qizilbayraq, dolet gerblirini chiqirip ozini qizilliqini ispatlash arqiliq bixeterlikini kapaletke ige qilmaqchi bolghanlarning rohhalini; meni qaysi gunahim sewebidin tutqandu dep beshi qetip ketken birining hes – tuyghulirini; erini sewebsiz tutup ketken bir ayalning charisizlikini; hayat turup ata-anisidin ayrilip yetimxanilarda chong boluwatqan balilarning miskin qelbini…….tashqi dunyagha anglitalmaydu, ipadilep berelmeydu.
mana bularni peqet we peqet edebiyatla yaxshi ipadiliyeleydu, tashqi dunyagha sherqiy turkistanda bir kun uyghur bolup yashashning qanchilik jasaret, qanchilik qurbanliq, qanchilik telep qilidighanliqini yarqin eks ettureleydu, oqughuchilarni yighlitalaydu, hayajangha salalaydu, xitay zulmining yetken derijisini uyghurdek bolmisimu, melum derijide hes qilduralaydu. bu yerde shuni perqlendurush kerekki, doklatlar zulumni pakit, melumatlar bilen chushendureleydu, emma oqughuchilargha zulumning temi we tesirini hes qilduralishi natayin bolidu, edebiyat bolsa doklatlar qilalmaydighan ishni qilidu, yeni oqurmenge hes qilduralaydu, shundila ashu hessiyat oqurmenlerni melum emeliy heriketlerge undeydighan bir kuchke aylinidu.
mushu nuqtidin eytqanda, muhajirette mana mushu zulumlarni anglitidighan, uyghurlarning koruwatqan kunini yazidighan bir uyghur edebiyatining shekillinishi tarixiy zoruriyettur. rusiyelik meshhur yazghuchi aleksandir solJentsinmu del ozining « gulag taqim aralliri», « .iwan denisowichning bir kuni» degendek meshhur eserliri arqiliq sitalin dewrini yorutup bergen we shu emgekliri bilen 1970- yilidiki nobel edebiyat mukapatigha erishken. uyghurlarning koruwatqan kuni nechche solJentsinni yetishturgidek derijide rengdar we ajayip. tirishsaqla, himmet kemirini baghlisaqla wujudqa chiqarghili bolidighan bu ishqa sel qarash, qolidiki shemsherde piyaz aqlighandek bir hamaqetlik ikenlikide shek yoq. yene kelip buni hemme uyghur qilalaydu hem qilishi kerek. chunki, hemmimizning sozlep tugetkusiz echinishliq hekayilirimiz bar, senariye bolghidek kechmishlirimiz bar, biz bularni yazmastin qebrimizge elip ketsek, amanetni jayida ada qilmighan munapiqtek jinayet sadir qilghan bolimiz. xitaygha qarshi hech ish qilalmisaqmu, bizge qilghan, etkenlirini bolsimu yezip qoyush her bir uyghurning qolidin kelidighan, bahane korsitelmeydighan eng eqelli bir ishtur, buninggha sel qarashni aqlap bolghili bolmaydu.
yazalaydighanlar yezishi kerek, yazalmaydighanlar yazalaydighanlargha sozlep berishi kerek. hetta, choqum uyghur tilida yezishimu shert emes, kim qaysi tilda yeziqchiliq qilalisa shu tilda yazsa boluweridu. koruwatimizki, xitay hokumiti hazir qolidiki putun axbarat, mediya wasitilirini ishqa selip, otken nechche yildiki jinayetliri sewebidin yoqalghan inawitini qayta tiklesh, obrazini yaxshilash, shundaqla, yuz beriwatqan qirghinchliq, qul ishchiliq qatarliq zulumlirining barliq turlirini inkar qilish meqsitide, pewquladde keng kolemlik teshwiqat jengi bashlidi. wetendiki meshhurlar we tor cholpanlirini ishlitip, putunley yep – ichken, oynap – kulgen sinlar arqiliq, uyghurlarni dunyadiki eng bextlik kishiler, sherqiy turkistanni bolsa jennet qilip korsitishke tirishiwatidu, xitayning bu urunushliri putunley muweppeqiyetlik bolidu demisekmu, yenila melum sandiki kishilerni qayil qilish mumkinchiliki barliqini inkar qilalmaymiz. bundaq ehwalda, xitayda uyghur bolup yashashning tepsilatlirini mahirliq bilen eks etturgen edebiy eserlerning roli pewquladde bolidu. mundaq tesewwur qilip baqayli: muhajirettiki bir nechche yuz, bir nechche ming uyghur peqet ozining kechmishlirinila yazsun, choqumki, bu kechmishlerde xitayning zulmidin ibaret bir ortaqliq bolidu. bashqilar bu eserlerni oqughanda, bir qanche yuz kishining birliship yalghan eytmaydighanliqigha ishinidu, xitaydiki zulumning zadi qandaq shekilde ikenlikini tesewwur qilalaydighan bolidu, shundila dunya xitayning teshwiqat yalghanlirining bir qismigha bolsimu ishenmes bolidu. qisqisi, mustemlike edebiyati uyghurlarning qolidiki hazirghiche ishletmigen kuchluk qorallarning biridur. axirida, shuni sorash lazim: zadi nemishqa yazmaymiz? bizde yoqi qelemmu yaki wijdanmu? we yaki jasaretmu?
2024-yili 30-noyabir
