aptor: abdurehim dolet

muherrir: abduleziz aqhun

20 – esirning bashliridin bashlap hazirghiche bolghan uyghurlarning muhajiret hayati eslide intayin muhim bir tetqiqat temisi, eger her qaysi konkert temilar, saheler boyiche ayrim, ayrim tetqiq qilinghan bolsa, hazirqi uyghurlarning muhajiret hayatida uchrighan nurghun mesile we qiyinchiliqlirining aldi elinghan, nurghunlighan bihude bedeller tolenmigen bolatti. shularning ichide muhajirettiki uyghurlarning maarip mesilisi belkim eng muhimliridin biri hesablansa kerek. aldi keyni bolup yuz yilgha yeqin bu muhajiret hayatida uyghurlargha ozi yashawatqan doletke, ozining millitige hetta dunyagha esqatalaydighan iqtidargha ige qanchilik serxil uyghur yetishturdi? degen soalni sorashqa heqliqmiz. bu soalgha estayil jawab berilginide, yaki bu soalgha merdanilik bilen yuzlengende, hazirqi muhajir uyghurlarning maarip saheside nemilerni qilishqa tegishlik ikenliki ozlukidin otturigha chiqidu. chunki, chariler kopinche hallarda otmushtiki sawaqlargha erkeklerche yuzlinish, rehimsizlik bilen analiz qilish arqiliq tepilidu. bolupmu tarixiy yiltizi bolghan mesililerde teximu shundaq. yuqiridiki soalgha gerche ilmiy tekshurush bilen jawab berelmisekmu, realliqqa sel estayidilraq nezer selish bilen toghrigha yeqinraq bir jawabqa erishish mumkin.

bir baghning yaxshi perwish qilinghan yaki tashlap qoyulghanliqini bilishning eng addiy usuli baghning yilliq hosuligha qarash desek meningche xata bolmaydu. xuddi shuningdek, chet eldiki uyghurlarning otken 70, 80 yilliq muhajiret hayatida maaripqa qanchilik ehmiyet bergenlikini yetishturgen serxil ademlirining sani yaki supitige qarap baqidighan bolsaq bileleymiz. eger bu yuzeki nezer selishtin erishken jawabimizning realliqni melum derijide bolsimu toghra eks ettureligenlikige ishensek, u halda muhajirettiki uyghurlarni maaripqa asasen heqiqiy menide ehmiyet bermeptu dep hokum chiqarsaq xatalashmaymiz dep qaraymen. eger ehmiyet berilgen bolsa bugunkidek putkul uyghurlar hayat – mamatliq peytide qalghanda, chet elde ilim – pen, islamiy ilimler, iqtisad we yaki siyaset qatarliq xilmu – xil sahelerde yetishken nurghunlighan serxil uyghur ewladlirining otturigha chiqip kuresh qilghinigha shahit bolghan bolattuq. halbuki, buning zoruriyitini muhemmet imin bughra hezritim buningdin 87 yil muqedem, yeni 1937- yili kabulda, chet ellerdiki sherqiy turkistanliq wetendashlargha yazghan tunji xitabida towendiki qurlar bilen tilgha kelturgen idi:

« …..yuqirida eytilghan saadet kunlirigiche sherqiy turkistan perzentlirining ozini teyyarlap, kelguside xuda beridighan azatliq nemitini oz jayida serp qilishqa, her qandaq tajawuzchi we yaman niyetliklerdin bu nemetlerni muhapizet qilishqa we oz ehtiyajlirimizni mumkinqeder temin qilishqa qabiliyet peyda qilishimiz kerek. chunki, qabiliyetsiz we exmeq millet qoligha kelgen azatliq we izzetni tutalmaydu…….eger qolimizgha kelgen bu pursette, sherqiy turkistanning nopuzluq kishiliridin eqelli qiriq – ellik laqaqetlik kishi, yeni dunya siyasitige waqip bolghan, tejribilik, heqiqiy wetensoyer we her ishning mewqe, derijisini bilidighan, shexsiy gherezlik bolmighan we ehli gherezlerning hile – mikirlirige berilip ketmeydighan ademler bolghan bolsa idi, sherqiy turkistan hazirghiche dunyaning musteqil birdoliti bolup tonulatti. ……..her bir kishi oz qilidighan ishni bilishi lazim. chunki, bilmigen ishni ijra qilish mumkin emes, gerche wetinimizde olima we fiqhiy alimlirimiz tola bolsimu, ular peqet diniy we edliye ishlirinila bilidu. siyasiy, herbiy, sanaet, milletning we memliketning mudapiesi we tereqqiyati uchun muhim bolghan zorur ishlar heqqide melumatliri az bolghanliqtin, bu peziletlik alimlarning azliq qilishi her bir kishige melumluq. …..medeniyet, tereqqiyat, siyasiy we herbiy ilimler, maarip, sehiye we bashqa sanaetning toluqlinishi we islahi, qedimdin tartip bashqilardin oginish we tejribe qilish bilen hasil bolidu. bularni oginishning bir munche shertliri bar. mesilen: omumiy mekteplerdiki (asas maarip) sinip we derijilerni toluq otush kerek. chunki bu ilim – penning hasil qilinishi aliy mektepte bolidu. 12 yil omumiy maarip mektepliride oqughandin keyin, andin aliy mekteplerge kirish mumkin bolidu. …….bu muqeddes wezipide (oqush) chet ellerdiki wetendashlirimizni yash, bilim we ‍iqtisad jehettin tot qisimgha bolushimiz mumkin: 1) oqush yeshidiki yashlar. 2) olimalar we taliblar. 3) baylar. 4) bulardin bashqilar.

yashlar:

oqush yeishidiki balilarni bashlanghuch mektep we ya ottura mekteplerge kirishke dewet qilimiz we teshwiq qilimiz. buning uchun yiraqlargha seper qilishning hajiti yoq. omumiy maarip dunyaning hemme yeride oxshash bolghanliqi uchun, qeyerde bolsa shu yerde oqusa bolidu. aliy mektepke kirishke layaqet peyda qilghandin keyin, xalighan yerge berip oqughili bolidu.

olimalar we taliblar:

her kuni bir- ikki saet ichki we tashqi gezit xewerlirini oqusun. bolupmu, medeniy doletlerning siyasiy, saanet, diplomatiye, herbiy kuch, iqtisadiy we ilim – pen sahesidiki bir-birliri bilen bolghan musabiqilirige ait xewerlerni oqusun. bu sahede keshp qilinghan keshpiyatlarni we bu heqtiki paaliyetlerni diqqet bilen oqup, musteqilliq telep qilidighan her qandaq millet we doletning neme ishlarni qilishi kereklikini ogensun.

olimalirimiz we qabiliyiti bolghan yash taliblirimiz tebbiy fakultetlargha, ziraet fakultetlirigha, siyaset we qanun fakultetlirigha, inJenirliq, kanchiliq we dorigerlik qatarliq bashqa ilim – pen muesseselirige qobul qilinish mumkin. ………bu qedirlik zatlirimizni yuqirida eytip otken ilim we penlerni oginish uchun tirishishlirini hemmidin kop terghib qilimen. ularning hasil qilghan yuksek diniy ilimliri, islamiy exlaq we edebliri millitimizning dunya we axiretlikining islahi uchun chong xizmet qilidu. buninggha qoshulup, bu ilim – penge nesip bolup, weten we millitimizning azatliqi we dunya saaditi uchun xizmet qilsa, « nur ustige nur» bolidu we : « ‍insanlargha menpeet yetkuzgen kishi insanlarning yaxshisidur» degen hediske emel qilghan bolidu.

baylar:

yuqirida olimalar sinipigha terghip qilghan yol, pul we desmayiliri bar wetendashlirimizghimu terghip qilinidu. bularmu gezit oqup, olimalar sinipidikilerge eytqinimdek oginishliri kerek. ilim we penni xususiy muellimlerge maash berip oyliride oqush nahayiti yaxshi we ghenimet bir ishtur. chet el tilini oginishte hech qiyinchiliq yoq………..

bulardin bashqilar:

yashliri oqush yeshidin ustun bolup oqushqa kirelmigen, qolida desmayisimu bolmighan wetendashlirimiz zawut-fabrikilarda ish qilsa we usta hunerwenlerge shagirt kirip huner ogense, hazirqi turmushliri qamdilipla qalmastin, kelguside millet we memliketning tereqqiyati uchun yaxi bir kespke ige bolghan bolidu.»

hezritimning shu yillarda, peqet yashlarni, taliblarnila emes, milletning degidek hemme qatlimini omumyuzluk oginishke seperwer qilishining neqeder yiraqkorerlik bolghanliqini belkim hazir teximu roshen hes qilalishimiz mumkin. hezritim bu qurliri bilen chet eldiki uyghurlarning maaripqa ehmiyet bermesliki yaki heqiqiy menide ehmiyet bermeslikige hechqandaq bahane qoymighan idi. hezritimning 1937 – yilidiki bu aqilane we dahiyane chaqiriqigha uyghurlarning peqet awaz qoshmighanliqini, men bashta eytqinimdek, hazirghiche chet elde yetishken insanlarni tekshurup baqsaqla bileleymiz. shuni bir tesewwur qilip baqayli: eger shu waqitta, uyghurlarning hemmisini qoyup turayli, yerimi bolsimu hezritimning chaqiriqigha awaz qoshqan bolsa, uyghurlarning chet eldiki ehwali bugunkidek bolarmidi? uyghurlar emdi bolsimu bu heqiqetni tonup yetip, maaripqa ehmiyet berishni hayatining merkiziy ornigha aldimu? bu soalgha hee dep jawab berishke texi baldur dep qaraymen. buningdin 87 yil burun emes, xuddi bugun uchunla eytilghandek bu sozlerni oqughanda ademni heqiqeten yigha tutidu. (bular heqqide oylinishni oqurmenlerge qoyimen)

muhajirette sanimizning azliqidin ibaret bu ajizliqimizni, supitimizning yuqiriliqi bilen toldurushtin bashqa charimiz yoqluqini, buning peqet we peqet maaripqa heqiqiy menide ehmiyet berish bilen ishqa ashidighanliqini tonup yetishning waqti keldi we ashti, chunki bashta tekitliginimdek, biz kuchke mohtaj, kuchimiz bolsa supitimizni yuqiri koturushni teqezza qilidu. belkim beziler ehmiyet berduq, balilirimizni mekteplerde oquwatimizghu, medrisilerge beriwatimizghu deyishi mumkin, emma qiliwatqanlirimizning toghra bolup bolmaywatqanliqini, yaki heqiqiy ‍estayidilliq bilen qilip qilmaywatqanliqimizni oqup chiqqan balilarning supiti belgileydu. yene beziler buni omumyuzluk qilip bolghili qandaq bolidu? jan beqish besimida adem bulargha qandaq yetiship bolidu dep ozige bahane izdishi mumkin. heqiqiy menide maaripqa ehmiyet berilse, qandaq netijiler korulidighanliqini towendiki sanliq melumatlar bizge eytip beridu:

«1880 -yillarda yehudiylar awstriye nopusining aran 3 ~ 4 pirsentini teshkil qilghan, emma barliq uniwersitet oqughuchilirining %17ni we wena uniwersitetidiki oqughuchilarning uchtin birini teshkil qilghan. wengiriyede yehudiylar nopusning %5ni teshkil qilghan, emma uniwersitet oqughuchilirining %25ni we aldinqi qatardiki texnika uniwersitetliridiki oqughuchilarning %43ni teshkil qilghan. germaniye imperiyesidiki eng chong shitat pirussiyede 1910 – 1911 yillarda yehudiylar nopusning %1nimu igilimeytti, emma uniwersitet oqughuchilirining %5.4ni, berlin uniwersitetidiki oqughuchilarning %17ni teshkil qilatti.

wenada 20-esirning beshida yehudiylar adwokatlarning %62ni, doxtur we chish doxturining yerimini, uniwersitetlardiki meditsina fakultetining %45ni we omumiy oqutquchilarning tottin birini igileytti. yehudiylar yene kespiy Jurnalistlarning %55ni, ammigha ochuq banka mudirlirining %40ni, wena aksiye berJisining mudiriyet ezalirining %70ni igiligen. wengiriyedimu yehudiylar adwokatlarning %34ni, doxturlarning %48ni igileytti.

1912 -yili pirussiyediki milyonerlarning 20 pirsenti yehudiylar idi. putkul germaniyede yehudiylar nopusning %0.95ni igileytti, emma eng bay %31 aile yehudiy ailisi idi».

meningche, bu sanliq melumatlar mujadilisi ejdadin ewladqa sozulidighan uzun muddetlik kuresh qilishqa mejbur bizdek bir milletke bek kop nersini eytip bereleydu, shundaqla, bir millet qilalighan ishni yene birmilletningmu qilalaydighanliqini korsitip bereleydu. yashawatqan doletlirimizde sherqiy turkistan dewasini netijilik elip mengish uchun, dolet we jemiyetning yuqiri qatlamliridin orun qolgha kelturush uyghurlarning muhim bir nishani bolushi kerek. barliq jemiyetlermeyli qanchilik adalet, barawerlik shoarlirida qurulsun, bir piramidasiman qurulmigha oxshaydu. piramidaning choqqisidikiler doletni bashquridu, eger piramidining eng astidikiler choqqidikilerge sadasini anglitimen deydiken, eng tegide turup warqirash bilen anglatqili, tesir korsetkili bolmaydu. uning uchun choqqigha yeqin yerlerge yamishish kerek. bu yerlerge yamishish , bu yerlerdin orun qolgha kelturush uchun yenila aliy maaripta oqushtin bashqa, bizning qolimizdin kelidighan bashqa bir yolmu yoq. chunki, uyghurlar yashawatqan dolette kochmen bolush supiti bilen, bundaq orunlarni puli yaki munasiwitige tayinip qolgha kelturelishi mumkin emes, chunki, kochmenlerning ijtimaiy sermayisi bolmaydu. aldimizda yenila oqushqa tayinip serxillishish bizning qurbimiz yetidighan birdinbir yoldur. bizni bu yolgha mengishtin ozimizning horunluqi, chushiniksiz bahaniliri, demal netijilerdin bashqini qoghlashmaydighan eshek nezerlik, kallimizdiki bezi pikriy chusheklerdin bashqa hechnime tosup qalalmaydu.

mana mushularni nezerge alghanda, qelbide dini, wetini, milliti uchun az – tola bolsimu tohpem bolsun deydighan, xitaygha ozi we ewladlirini yene qul qilip tutup berishtin olumni ela bilidighan kishilerge nisbeten, ‍ozining shexsiy we aile hayatida oginish merkezlik bir yasham kulturi berpa qilish hem texirsiz, hem qimmetlik, hem qolimizdin kelidighan bir ishtur. bu degenlik, balilirinila yaxshi oqutush kerek degenlik emes, belki, putun uyghurlarning hemme qatlimi meyli yeshi nechchige yetsun, meyli kespi neme bolsun, meyli ‍awam bolsun, meyli dewa sepidiki paaliyetchiler bolsun, meyli teshkilat rehberliri bolsun, hetta olima we ziyaliylar bolsun, oqush we oginishni yeyish, ichish aditidek bir adetke aylandurush degenliktur.

nowiti kelgende, dewa sepidikilerni hemmidin bekrek oqushqa dewet qilimen, chunki, uyghurlarning siyasiy kuresh tarixigha nezer salsaq, nurghunlighan meghlubiyetlirimizning keynide, kuresh sepidikilerning ilmiy, eqliy we pisxik sapasining, kuresh jeryanidiki murekkep mesililerni toghra analiz qilish, toghra usulda hel qilish, oz-ara munasiwettiki ziddiyetlerni aqilane biterep qilishqa yetmigenlikidin ibaret achchiq bir sawaqni yekunliyeleymiz, hetta, bugunmu shuningdek xataliqlargha shahit boluwatimiz. shunisi eniqki, her qandaq bir siyasiy kureshke rehberlik qiliwatqanlarda dewagha bolghan cheksiz qizghinliq, shundaqla dewa teqezza qiliwatqan iqtidar teng tepilmighanda, kozligen nishangha yetish bekla tes, hetta mumkin emes.

peqet mushundaq bir keypiyat hem jemiyette, hem ailide emelge ashqandila, andin balilirimizning oqush netijisi muhajirettiki uyghur jemiyiti we ailidiki bu oqush muhiti tesiride hessilep yuqiri koturulidu, chunki, balilarning netijisi noqul mektep, muellimning tesirigila emes, belki, ailidiki oqush kulturining tesirigimu zor derijide baghliq. buning tesiri peqet balilarning netijisini yaxshilash bilenla cheklenmeydu, eger her qaysi doletlerde yashawatqan uyghurlar maaripqa alahide ehmiyet berip, balilirigha yaxshi netije qazandursa yashawatqan dolette oz ornini yuqiri kotureleydu, maariptiki netijiliri bilen obrazini yaxshiliyalaydu, buning shu doletlerde sherqiy turkistan dewasini teximu yuqiri sewiye we unumde elip berishta ehmiyiti pewquladde zor. bashqilarning bizge qandaq kozde qarishini, qandaq muamile tutushini, biz ozimiz yaratqan kollektip obrazimiz arqiliq belgiliyeleymiz. bularni emelge ashurush ashuralmasliq peqet bizning himmitimizgila baghliq.

bu yerde oqush aditi yaki oqush paaliyiti degen kelimilerni emes, oqush kulturini qollinishimning sewebi shuki, kultur turaqlashqan, zamanning siniqidin otken, insan waz kechelmeydighan, waz kechip qalsa eghir biaramchiliq hes qilidighan, rohimiz, engimizgha yiltiz tartqan bir qatar adetlerning yighindisidur. oqush, oginish uyghur ailirining pat – pat hayajanlanghanda ehmiyet berip qoyidighan, uningdin keyinki bashqa aldirashliqlar bilen asta – asta untulup ketidighan emes, waz kechilmes kulturge aylanghanda, bundaq aililerde yetishken kelgusi ewladlirimiz ichide serxillarning nisbiti zor derijide kopiyidu.  gerche mektepte oqughan hemme balilarning kelguside choqum eng yaxshi aliy mekteplerge kirishige mutleq kapaletlik qilish mumkin bolmisimu, peqet nishanimiz qanche yuksek bolghanda, shu nishangha yetidighanlar hechbolmighanda burunqidin kop chiqidu. ayni nishanlighanlar, choqum derex choqqisidiki qushqachni nishanlighanlardin yiraqqa atalaydu.

2024-yili 10-dekabir

menbe: uyghur tetqiqat instituti