abdunebiy qarihajim
(h. 1316 – 1379 / m. 1899 – 1961)
abdunebiy qarihajim 1899 – yili gherbiy turkistanning, yeni hazirqi ozbekistanning ozkend shehrige tewe paytuq degen yezisida dunyagha kelgen. osmurluk dewridin bashlapla qiraet ilmigha ishtiyaq baghlighan abdunebiy qarihajim quran kerim we qiraet ilimlirini seudi erebistanda yashighan we on yilgha yeqin qiraet ilmidin ereblerge ders bergen ozbek ustazidin ogengen. qiraet ilmi saheside etrapliq telim elip bolghinidin keyin bashqa sheriy ilimlerni tehsil qilishni dawamlashturghan. u sheriy ilimlerdiki asasini aldi bilen atisi xalmuhemmed damollamdin alghan. keyin ozkendtin chiqip osh, tiraz we semerqend qatarliq sheherlerdiki medreselerde sistemiliq ilim igiligen. oqush putturginidin keyin semerqend olimaliridin (tashkend olimaliridin degen gepmu bar) ijazet alghan. hijriye 1340 – / m. 1922 – yilidin bashlap muellimlik qilishqa bashlighan. 10 yildin artuq muderrislik qilghandin keyin, 1936- yili hejge barghan we mekke mukerremede zemin setiwelip ribat qurup, u yerni weqf qilghan. andin ruslarning ozbekistandiki dingha zerbe berish siyasetliri tupeyli wetinige qaytalmay, ustazining tapshuruqi bilen qiraet we ilim yeyish uchun 6 neper sepdishi bilen birlikte sherqiy turkistangha qarap atlanghan. sherqiy turkistangha kelgendin keyin, u we bashqa sepdashliri sherqiy turkistanning oxshimighan sheher, yurtlirigha tarqilip xizmet qilishni munasip korgen. abdunebiy qarihajim deslepte qeshqerge barghan bolsimu u yerde uzun turmay xotenge berip jaylashqan.
abdunebiy qarihajim xotenge orunlashqandin keyin xotende maarip ishliri bilen meshghul bolushqa bashlighan. shu zamanlarda qumul inqilabigha qatnashqan we yawgha qarshi jenglerdin biride oq tegip shehid bolghan xoten yengi sheherlik hashim hajim degen kishi qizi xasiyetxanni abdunebiy qarihajimgha yatliq qilip berip qarihajimni kuyoghul qilghan. abdunebiy qarihajim turmushluq bolghinidin keyin, muhibbullah jan mexsum (2009 – yili xotende wapat bolghan) bilen meymunexan hajim (2022 – yili istanbulda wapat bolghan) qatarliq ikki perzent korgen.
eyni chaghda abdunebiy qarihajim xotende qiraet ilmini ogitish we qariy terbiyelesh xizmitini keng qanat yaydurghan bolup, abdunebiy qarihajim gujen derwazisi qeshidiki ghojam kol yenidiki medresede (gumbez medrese bolushi mumkin) talibulilimlerge qiraet ilmi boyiche ders bergen. mezkur medresede xotenning herqaysi yeza – qishlaqliridin we yene bashqa sheherlerdin bolup nurghunlighan taliblar qiraet ilmide yetiship chiqqan.
oqush putturgen qariylar «ilcha, zawa, qaraqash, aqsaray, kiriye, chonaq, lob, hangiy, tasmicha, xaneriq» degendek xotenning herqaysi jaylirigha qaytip yuzligen taliblargha quranni olchemlik tejwid bilen ogetken.
abdunebiy qarihajimning quran we qiraet xizmitide tonulghan shagirtliridin towendiki ustazlarni sanashqa bolidu:
halal bagh basiyliq qabil qarihajim we uning inisi naif qarim. xotendin obulhesen qarihajim, abduqadir qarim heytgah, abdumelik qarim, metrozi qarihajim, abdujelil qarihajim (uchattin bolushi mumkin), akisi muhemmed hashim qaraxunum (xoten altun mesjid imami), abdullah qarim geden, abdurehim qarim (seksen sunnet), mehmud qarim potey qatarliqlar; layqidin abdulmejid qarim,. tamighildin yaqup qarim, abduquddus qarimlar; seyshenbazardin abdullah qarim ishan, abdulhelim qarimlar; hanggiydin abduqadir qarim, tasmichidin abdugheni qarim, zawidin abdughaffar qarim, abduqadir qarim alaqanat, abliz qarim, obulhashim qarim, seyd ehmed qarim, dawud qarim qatarliqlar… undin bashqa yene nurghun ustazlar sampul, lop, dol, hangiy, tewekkul, kiriye, dakuy, aznibazar, laskuy, xaneriq… qatarliq jaylarda xizmet qilghan.
abdunebiy qarihajimning kuyoghli we shagirti bolghan merhum (atam) rehmetullah muhemmed eli qarihajim kashgheriyning hayat waqtida manga sozlep berishiche: «abdunebiy qarihajim medresede quran we tejwid ilimlirini ogitipla qalmastin, islam asasliridin ‹ilmihal›, ‹qesideti burde›, ‹mubeyyen› we shuninggha oxshighan erebche sheriy dersliklernimu quran we qiraet ilmige yandashturup oqutqan».
1960 – yillarda bezi shagirtliri ozbekistangha chiqip ketken bolup, ularmu u yerde nurghun qariylarni terbiyelep yetishturgen.
abdunebiy qarihajim qurangha korsetken xizmiti we mungluq qiraiti bilen xoten xelqining qelbidin chongqur orun alghan, ularning izzetlishi we hormitige sazawer bolghan. xoten xelqi abdunebiy qarihajimni shu derijide hormet qilattiki, eger u birer kochidin otup qalsa, kochidikiler taki qarihajim otup ketkenge qeder yolning qirghiqida uning uchun hormette turatti.
abdunebiy qarihajimning chong kol beshida oy we baghliri bar bolup, xittay tajawuzchiliri qarihajimning quran kerim we qiraet ilmi saheside qiliwatqan xizmetlirini bahane qilip qolgha alghanda musadire qilghan.
abdunebiy qarihajim qizil kommunistlarning ozbekistandiki qilmishlirini bayan qilish arqiliq ularning ept – beshirisini dadilliq bilen echip, xelqni xittay kommunist basqunchilirigha qarshi agahlandurup teshwiq qilip turghan.
kommunist xittaylar sherqiy turkistanni ishghal qiliwalghinidin keyin milliy armiyeni tarqitiwetip, 1957 – (yaki 1958 -) yili putun sherqiy turkistandiki 100 ge yeqin katta olimani beyjinge yighingha aparghan. yighin jeryanida islam we materiyalizm heqqide kommunistlar bilen alimlar otturida (abdulxebir damollam bashchiliqida) keskin munaziriler bolup otken.
abdunebiy qarihajim bashqa olimalargha oxshash (1958 – yili) mezkur yighindin qaytishi bilenla qolgha elinghan, andin qoyup berilip, keyin yene qayta qolgha elinip, xoten sheher ilchi araldiki (gojen derwazisi bilen dongbagh ariliqida) turmide uch yil qamalghan. abdunebiy qarihajim bilen bille turmige qamalghan bezi wetenperwer ziyaliylarning turme xatire – eslimiliride qeyt qilinishiche, ular turmide abdunebiy qarihajimdin parsche ogengenlikini yazidu.
«yerlik milletchilikke zerbe berish», «ongchilargha zerbe berish» we «istil tuzitish» heriketliride abdunebiy qarihajimgha kop eziyet qilinghan. bir muddet dawamlashqan sotlashlarda kechilerde sehnige chiqirilip, ablet juyjang, hesen hajilardek saqchilar, kadirlar teripidin pipen (kuresh) qilinghan we abdukerim damollidek munapiq mollilar teripidin qattiq azarlanghan. abdunebiy qarihajimni we bashqa nurghun wetenperwer olimalarni tutup qiynap olturgen saqchi bashliqi hesen haji keyin suriti mubeddel (adem isketidin haywan isketige kirip qilish) bolup xar olgen.
1961 – yili tomuz aylirida turmide olturulgen we xoten musapirzaratliq qebristanliqigha depne qilinghan.
abdunebiy qarihajimning shagirtliridin hazir hayat qalghini intayin az bolup, newre shagirtlirining bezisi hayat.
janabiy allah shehid ustazgha, uning sepdashlirigha we uning quran xizmitini qilish arqiliq wetinimizde islam nurini ochurup qoymay kelgen barliq shagirtlirigha rehmet qilghay! mertiwilirini katta qilghay!
teyyarlighuchi: doktor abduleziz rehmetullah
2020. 04. 30
menbe:
1. abdunebiy qarihajimning qizi meymune xan hajim we kuyoghli (we shagirti) merhum rehmetullah muhemmed eli qarihajim kashgheriy.
2. ustaz muhemmed qasim emin turkistaniyning «bir qisim turkistan serxillirini tonushturush / alإعlam lbعض rjalat trkstan» degen kitabi (erebche qolyazma nusxisi).
