teyyarlighuchi: uyghur tetqiqat instituti
muherrir: abdurehim dolet
2025 -yildin keyin amerika bilen xitay otturisidiki munasiwetler dunya tertipining qaytidin shekillinishide hel qilghuch rol oynaydighandek qilidu. trampning aldinqi dewrige xas bolghan qattiq qol we jedelxor rehberlik uslubi qayta otturigha chiqishi mumkin. trampning aldinqi nishanlirining biri «amerika birinchi» siyasitini yolgha qoyush arqiliq her xil sahelerde xitaygha qarshi riqabet ustunlukini qolgha kelturushtur. bu nishan iqtisadiy musteqilliq, mudapie texnikiliri we dunyawi diplomatiye istrategiyesi jehette yengi toqunush liniyelirining shekillinishige seweb bolushi mumkin.
emma, xitay bilen amerika otturisidiki dunyawi iqtisadiy baghlinishlar hel qilish tes bolghan tengpungluqni saqlash ehtiyajini kelturup chiqirishi mumkin. bu nuqtidin elip eytqanda, bu maqalide amerika-xitay munasiwetlirining 2025-yildin keyinki mumkin bolghan senariyeliri otturigha qoyulidu we bu senariyelerning istrategiyelik arqa korunushi analiz qilinidu.
kuchiyiwatqan ziddiyet we soda urushining keskinlishishi
donald trampning tunji pirezidentliq mezgilide bashlanghan soda urushi xitaygha qarshi iqtisadiy besim qorali supitide keng kolemde qollinilghanidi. bu istrategiye xitaydin import qilinghan mehsulatlargha qoyulghan yuqiri tamoJna beji, texnika yotkeshtiki cheklimiler we eqliy muluk hoquqi mesilisidiki qattiq tenqidler bilen ipadilengen. tramp ikkinchi qetim saylanghan ehwalda bu siyasetler teximu kuchiyishi mumkin.
iqtisadiy besimning dairisi
yengi tamoJna bajlirining teximu keng dairige yeyilishi we muhim texnika saheliride eksport cheklimilirining kucheytilishi ehtimalliqlar ichide. xitay «Made in China-2025» istrategiyesi dairiside texnika yotkesh we ichki ishlepchiqirishqa diqqet qilish arqiliq bu besimlargha qarshi turushqa urunushi mumkin. buning netijiside ikki terep otturisidiki soda tengpungsizliqi teximu keskinlishidu, amerika shirketlirimu xitay bazirigha kirish jehette qoshumche qiyinchiliqlargha duch kelishi mumkin.
menbe: amerika soda wekilliki (USTR) teripidin elan qilinghan doklatlar [<https://www.ustr.gov/>]
dunya iqtisadigha tesiri
soda urushining qaytidin ewj elishi dunya iqtisadiy eshishigha tehdit elip kelidighan amil bolup qelishi mumkin. ikki dolet otturisidiki iqtisadiy jiddiychilik, teminlesh zenjirini aqsitip qoyushi we uchinchi doletlerning terep tallashqa mejbur bolushigha seweb bolushi mumkin. bu ehwal dunyawi shirketler uchun muqimsizliqni kucheytishi we meblegh selishning astilishigha seweb bolushi mumkin.
menbe: xelqara pul fondi dunya iqtisadiy kozitish doklati (2023).
qismen hemkarliq we riqabet tengpungluqi
amerika bilen xitay otturisidiki munasiwetler riqabet xarakterlik bolsimu, dunyawi menpeetler teqezza qilghan hemkarliq sahesigimu ige. bolupmu shimaliy koriyening yadro tehditi, kilimat ozgirishi we dunyawi wabalarni bu ortaq sahelerning asasliqliridin dep sanash mumkin.
ortaq kuntertipler
– shimaliy koriye mesilisi: shimaliy koriyening yadro pirogrammisi rayon muqimliqini xewpke ittiridighan amil supitide ikki terepning her ikkilisi sezgurluk bilen muamile qiliwatqan mesile. amerika we xitay bu nuqtida ozara mas qedemlerni elishi mumkin.
menbe: RAND shirkiti, shimaliy koriye istrategiye analizi (2023).
– kilimat ozgirishi: xitay we amerika dunyaning eng chong karbon chiqarghuchiliri supitide, bu mesilini hel qilish jehette muhim ortaq menpeetlerge ige. tramp dewride bu jehette alahide kuchluk hemkarliqlar bolmasliqi, peqet melum sahelerdila cheklik qedemler tashlinishi mumkin.
menbe: b d t iqlim ozgirishi doklati (UNFCCC, 2024).
– waba teyyarliqi: COVID-19 tejribisi dunyawi saghlamliq kirizislirigha qarshi ortaq istrategiye tuzushning muhimliqini otturigha qoydi. bu nuqtidin qarighanda, ikki dolet arisida saghlamliq saheside hemkarliq ornitish ehtimalliqi mewjut.
menbe: dunya saghliqni saqlash teshkilati (WHO) waba doklati (2023).
riqabet saheliri
bu hemkarliq muhitigha qarimay, suniy eqil, kwant hesablash we alem boshluqi texnikiliri qatarliq yuqiri texnika saheliridiki riqabet chongqurlishidu. chunki, her ikki terep bu texnikilarni istrategiyelik ustunluk supitide kormekte.
menbe: CSIS texnika we bixeterlik tetqiqat doklati (2024).
omumiyuzluk ayrilish (Decoupling)
amerika bilen xitay otturisidiki teminlesh zenjirining ayrilishi we iqtisadiy musteqilliq nishanliri, dunya iqtisadida yengi bir dewrning bashlinishigha isharet qilishi mumkin. bu «ayrilish» istrategiyesi her ikki terepning iqtisadiy, texnikiliq we maliye saheliride bir-birige bolghan tayinishchanliqini azaytishqa qaritilghan qedemlerni oz ichige alidu.
teminlesh zenjirining ayrilishi
amerika muhim teminlesh zenjirlirini xilmuxillashturush we xitaygha bolghan tayinishchanliqini azaytish uchun shirketlirini dolet ichide ishlepchiqirish qilishqa righbetlendurushi mumkin. shuning bilen bir waqitta, ittipaqdashliri bilen yengi soda kelishimliri tuzush arqiliq bu istrategiyeni qollishimu mumkin.
menbe: dunya bankisi teminlesh zenjiri doklati (2024).
maliye tesirliri
amerika dollargha bolghan tayinishchanliqni dawamlashturush meqsitide xitayning yuenni xelqaraliq zapas pul birliki qilish tirishchanliqlirini tosushi mumkin. shuning bilen birge, xitaygha tewe shirketlerning amerika maliye sistemisigha kirishige cheklime qoyushi mumkin. xitay bolsa, yuenning xelqaralishishini tezlitish arqiliq, bolupmu «birbelbagh we bir yol» teshebbusi dairiside bashqa doletler bilen maliye munasiwitini kucheytish yoligha mengishi mumkin. bu jeryan dunya iqtisadiy tertipining qayta qurulushigha seweb bolushi mumkin.
menbe: xelqara pul fondi we dunya bankisi maliye nezer doklatliri (2023).
yengi soghuq urush
trampning ikkinchi dewride amerika bilen xitay otturisidiki munasiwetler ideologiyelik toqunush basquchigha koturulushi mumkin. xitayning kuchiyiwatqan geopolitik tesiri we mustebit bashqurush modeli, amerikaning demokratik qimmet qarashlirini qoghdaydighan qarshi turush pozitsiyesi bilen toqunushushi mumkin.
herbiy jiddiylikler
jenubiy xitay dengizi, teywen boghuzi we hindi-tinch okyan rayonidiki herbiy heriketler kuchiyishi mumkin. tramp hokumiti rayondiki ittipaqdashlirini kucheytish we xitaygha qarshi tosush siyasiti yurguzush uchun teximu kop mudapie chiqimi ajritishi, xitay bolsa ozining herbiy iqtidarini ashurush arqiliq bu tehditlerge taqabil turushni nishan qilishi mumkin.
menbe: CSIS jenubiy xitay dengizi analizi (2024).
diplomatik toqunushlar
trampning keskin bayanliri, xitay bilen amerika otturisida diplomatik soghuq urushning ishikini echishi mumkin. bolupmu teywen mesilisi, insan heqliri depsendichiliki we shyanggang qatarliq mesililer terepler otturisida eghir diplomatik kirizislarni kelturup chiqirishi mumkin.
tramp hokumitining ikkinchi dewride, uyghurlargha qarita xitayning «qayta terbiyelesh lagerliri» we mejburiy emgek siyasetliri amerika teripidin teximu qattiq tenqidke uchrishi mumkin. trampning kishilik hoquq mesililirini tashqi siyasette istrategiyelik qoral supitide qollinishi, bu mesilini xelqaraliq sehnide teximu gewdilendurushi mumkin. buningdin sirt, sherqiy turkistandiki weziyet amerikaning xitaygha qarshi iqtisadiy jaza yurguzushi we ittipaqdashlirini bu nuqtida ortaq pozitsiye tutushqa zorlishi uchun asas bolup berishi mumkin. bu nuqtidin qarighanda, uyghur mesilisi peqet ikki tereplik munasiwetlerdila emes, xitayning dunyawi obrazighimu ziyan yetkuzush potensiyaligha ige.
menbe: kishilik hoquqni kozitish teshkilati doklatliri (2024).
xulase
2025-yildin keyinki tramp dewri, amerika-xitay munasiwetliride her xil senariyelerning shekillengen mezgili bolushi mumkin. bu senariyeler ikki doletning rehberlik tallishi, dunya iqtisadining yonilishi we xelqaraliq jemiyetning pozitsiyesige qarap ozgirishi mumkin. emma, bu munasiwetning dunya tertipige biwasite tesir korsitidighanliqi bir heqiqet. amerikaning dolet menpeetliri we dunyawi rehberlik idiyesi, xitayning koturuluwatqan kuchi bilen muqerrer halda yuzmuyuz kelmekte. bu jiddiychilik dunyani yengi bir tengpungluq izdeshke yuzlendurushi mumkin.
2025-yili 3-yanwar
