(mushu timida tunugun «zimistan» torida chiqqan maqalining esli uyghurchisi)
kok bayraq
2023 -yili sintebirde, 30 yildin buyan korushmigen dostum qasimjan bilen istanbul safakoydiki bir paaliyette uchriship qaldim. uning bilen ghuljining bir nahiye, bir yeza bir mehellsidin iduq.
---- asmandin chushtongmu yerdin undungmu?--- dedimmen qizghin quchaqlishiwetip.
---- ichidin keldim
" ichidin" degen gepning safakoydiki menisi «suriye» ikenlikini bilimen, shunga heyran qaldim. chunki qasimjan nahiyemizdiki shox, kepsiz balilardin idi. toy-tukenlerde akordiyon chelip naxsha eytiiti; sorunlirimizda naxshisi toxtisa, chaqchiqi bashlinatti; sorunni beshigha keyip olturidighan dostimiz idi. uning akordiyonchi bolup qelishiningmu qizziq bir jeryani bar. u toluq otturini putturup, aliy mektepke otelmigendin keyin, ichkirige kirip ketken, ichkiride birqanche yil chencherimanichiliq( pul tegishish tijariti) qilip, shu mezgillerge nisbeten xeli pul tapqan; u ichkiridin chiqip mehellimizdiki chirayliq bir qizni yaxshi korup qelip, u qizning akrdiyon anglashni yaxshi koridighanliqini anglighandin keyin tapqan -tukkenlirini desmiy qilip ghuljida senet mektepke oqushqa kirgen. ikki yilda mektepni ela netije bilen putturup, bir yeziliq ottura mektepke oqutquchiliqqa teyinlengen. emma yeza we mektep hayati uninggha zerikishilik bilinip, xizmetni tashlighan we u qimmetke toxtighan muhebbitini elip ichkirige kirip ketken idi.
uch kun mungdashtuq, mehellimizdiki qoshnilarni ret boyiche sanap esleshtuq.
--- bolus seriq, iskendur shota, imam qangshar..... hemmisi chekip tugep ketti, sanap baqsam, men yenip chiqqiche ariliqta bizning mehellidin 47 bala aq chekip oluptu, oylap baq, 3 kilometir uzunluqtiki bir mehelle, 250 aile, 1500che nopus, nisbetleshturseng bek qorqunuchluq san bu!!! emma hukumet aq satqanlargha hichqandaq bir tedbir qollanmidi....
xiroinning uyghurlargha qanchilik bala terighanliqini erkin asiya radiyosining xewerliridinmu bilimen. bezi paaliyetchiler, chekip olgenlerning sanini bir urush chiqimigha teng dep qaraydu. men gepni suriyege yutkidim:
--- qanche yil turghan boldung suriyede?
--- on yil.
qasimjanning bir putining sel aqsighini hesapqa elinmisa bashqa bir zexme izi yoq idi.
--- helimu saq turupusen?!
--- shundaq, biz nowette turidighan bir egiz dong, rosiyening bombardimanlirida tuzlunup boldi, xudayim saqlisa, bu jan degen asanla ketip qalidighan nerse emesken.
u suriyege barghan deslepki heptidiki tesiratini bayan qilghan cheghida tuwendiki gepliri diqqitimni tartti:
---- tizimlawatqan katip bala, " aka siz qanchilik oqughan" dewidi, "bashlanghuch" dep qoydum.....
--- nime uchun toluq ottura yaki ottura texnikom demiding?--- dep sorudum ,uning senet mektepte oqughan tarixini eslep.
---- chunki yaxshiraq oqughanlarni memuri ishlargha qoyidu, aldinqi sepke -urush meydanigha ewetmeydu, shunga.
---- undaqta, aldinqi sepke berishni talishidikensiler de?
---- shundaq, bezide mashinigha patmay qalimiz, mashinining arqisidin yugirep, kozupqa yamship chiqip baridighan gep....
---- demek olush uchun aldiraysile degen gep!?
--- yaq, qoral tutush we ogunush uchun aldiraymiz, qoralni tunji qoligha alghinida, qoralni soyup yighlap ketkenler bar!!!!
uzzun dewrler qoralsiz yashighan we qoralsizliqning derdini hem tartqan we pajielirige shahit bolghan bir uyghur, bir qelemkesh supitide, yuqarqi teqezzaliqning seweplirini bilimen. bu teqezzaliq, kona sheher saqchi arxiplirida, zumret tursun isimlik 24 yashliq bir tutqunning eghizida mundaq ipadilinidu: " eger meni suriyege elip baralaydighan bir erkek bolsa, men uning yenida bir tiyin bolmisimu uning bilen toy qilishqa razimen" . bu jumliler qoralsizliqning derdini qanchilik tartqanliqimizning yaxshi bir ipadisi.
emma men yenila, qasimjanning xushchaqchaq bir sazendiliktin qandaq bolup yanmas bir mujahid bolup ozgerginige heyranmen. chunki mening chushenchemde, muzikantliq bilen jengchilik birsi jan alidighan, birsi jangha rahetlik beghishlaydighan, putunley perqliq ikki sahe. bu ikki sahe, ademdin oxshimighan ikki xil hujeyre telep qilidu.
---- sendiki ozgurush qachan, qandaq bashlandi?
--- bilisen, ghulijida 1990 -yillarning otturliri meshrep bashlandi.... bir qetimliq meshrepte, tesirlik bir tebligh anglidim, shu kundin bashlap bashqa bir ademge ozgerdim, keyp-sapadin putunley qol uzdum, bir kechide ozgerdim desem mubalighe bolmaydu.
shundaq, ghuljida meshrep herkiti bashlinip, aq chekish belgilik tizginlengen, buningdin xitay terep biaram bolup 5 -fewral ghulja weqesi kelip chiqqan.
diyishiche, qasimjan shu kundin etiwaren, namazni bashlaptu, ishigha-- mangghuziwatqan keyim-kechek dukinigha -merkezlishiptu, ishlirimu yaxshi yurushuptu, dostlar chembirikimu almishiptu:
---- qerindashlar(dostlar topining atilishi) bilen her jume kuni uchrishimiz, tatliq we ehmiyetlik sohbetlirimiz bar, burunqidek quruq parang, tetiqsiz kulkiler yoq....
u hidayet yoligha mangghandin keyiniki hayatini tesiwrligende, suyunchi, awazidinla emes, kozliridinmu chaqnaytti.
--- shu ehmiyetlik sohbetlerdin bir-ikki jumle eslep berelemsen?
---bir qetimliq meshrepte yigitbeshi dedi: «hokumet bizdin hemmidin bek nime qilishimizni arzu qiliwatidu, biliwatamsiler? etigendin -kechkiche usul oynishimizni, tang atqiche haraq ichishimizni, aq chekishni toxtamasliqimizni, bolsa qimarxanidin chiqmasliqimizni arzu qiliwatidu, shundaqqu? eger ozimizni qutqazmisaq, hemmimiz qirilip tugeymiz, shunga hokumetning deginining neq teturini qilishimiz kerek, buning uchun dinimizgha- islamgha- ching yepishishimiz, layaqetlik bir musulman bolushimiz kerek.....»
konasheher saqchi arxiplirida, toyida muzika chelinmighanliqi uchun radikalliq bilen eyiplinip tutqun qilinghan kop sanda tutqun bar. bu esimge kelip sorudum:
---- sen gepini qilghan shu tesirlik teblighdin keyin, muzika chelishni tashliding, shundaqmu?
---- undaq emes, shuningdin keyin muzika chalghudek waqtimmu bolmidi, keypiyatimmu bolmidi.
---- akardiyonni yaxshi korudighan muhebbitingning bu chaghda achchiqi kelmidimu?
---- yaq, bu chaghda biz toy qilip, ikki baliliq bolup bolghan, u meni «oyde olturmidingiz, ailimizge kongul bolmeywatisiz» dep qaxshap yuriwatqan mezgili idi, shunga hidayet yoligha mengishmni hemmidin bek ayalim qollidi.
ghuljdiki bu weziyettin bizning ailimu tegishlik nesiweisini alghan. inim obulqasim hoshur we ayali rahile 2007 -yili aq chekip tugep ketken. bu pajiedin sawaq alghan eng kichik ikki inim hidayet yoligha mangghan, bu ikkisining tesiri bilen akam, singlim we apammu sus musulmanliqtin, teqwa musulmanliqqa ozgergen.
qasimjan ozining seper teyyarliqliri, wetendin ayrilghanda tuqqanliri bilen qilishqan talash-tartishliri we seper ustide ashqan tagh-dawanlirinimu sozlep berdi, her biri bir romangha yeterlik xam materiyal!
---- emdi tuqqanlar bilen xoshlashqanda qilishqan gepliringdin bir -ikki jumle?
---- kichik apam bilen mexpiy xoshlishiwatqan cheghimda : «suriyege barmisangmu, tapqan pulliringni mushu yerdiki yetim-yesirlargha xejlisengmu, jennetke kireleysen» dep yighlidi. men uninggha «xeyr-saxawet ishini qilidighan ademler bu yerde xeli bar, men bu yerde qilghini bolmaydighan ishlarni qilmaqchi, aq chekip olgen balilarning intiqamini elish uchun ozemni teyyarlimaqchi», bu gepimni anglap kichik apam koz yeshini derhal toxtatti we pishanemge soyup raziliq bildurdi. chunki uningmu bir oghli aq chekip olgen idi, u «mening balamni hokumet olturdi» dep qaxshap keliwatqanti"
gepimiz tugeydighandek emes axirida sorudum:
-- ayaling , qimmetke toxtighan muhebbting hazir nede?
--- suriyede.
--- suriyediki u akordiyonsiz hayatqa qandaq kondi?
---- oyimizde hazir 3 akordiyonchi bar, u shu uchi bilen aldirash--- dedi kulumsirep.
qasimjan 2012 -yili ayali we 20, 18 yashlardiiki ikki oghlini elip chetke chiqqan we suriyege barghan iken, hazir uch newrisi bar iken, ayali ene shu newriliri bilen neghme-nawaliq iken.
qasimjan we ayalining bu hayat hekayisini xitay terep her waqittikidek «diniy jehettin radikallishish» dep eyipleydighanliqi eniq, emma menche bu, radikallishish emes, uyghur jemiyitide komunist hakimiyetning buzghunchiliqigha uchrighan bir ewlat kishlerning, diniy jehettin oyghunushi we teqwalishishidur. bu oyghunush, sirttiki bir kuchning dewiti yaki qozghishi bilen emes, assimilatsiye we qirghinchiliqqa duch kelgen milliy wujudning ozini qoghdash fonkitsiyesining tebiiy halda herketke kelishidur.
