surette, donald trampning tashqi ishlar ministiri namzati marko rubiyo (Marco Rubio) taylandtin uyghurlarni qayturmasliqni telep qilidighanliqini bildurdi, washington, 2025-yili 15-yanwar.
«nyuyork waqt geziti» 19-yanwardiki «taylandtiki uyghurlar qayturulushtin ensirep achliq elan qildi» mawzuluq xewiride taylandtiki uyghurlarning xitaygha qayturulush xewpige qarshi achliq elan qilghanliqini, ularning salametlik ehwalining endishe qozghawatqanliqini otturigha qoydi.
taylandta 2014-yilidin buyan tutup turuluwatqan we yeqinda xitaygha qayturulush xewpige duch kelgenliki otturigha chiqqan 48 neper uyghurning weziyiti xelqaraliq teshkilatlar, siyasionlar we taratqularning diqqitini tartti. uyghur teshkilatliri, xelqaraliq kishilik hoquq teshkilatliri we amerika siyasionliri arqa-arqidin heriketke otup tayland dairilirini uyghurlarni qiyin-qistaq we olum tehditi bolghan xitaygha qayturmasliqqa chaqirdi. yene bir tereptin, tayland hokumet dairiliri bu heqte inkas qayturup uyghurlarni xitaygha qayturush pilani yoqluqini bildurdi.
xewerde eytilishiche, ikki mehbusning bayanirigha asaslanghanda, uyghurlarni achliq elan qilishni ulargha «ixtiyarliqi bilen qaytish» jedwili berilgendin ikki kun keyin 10-yanwar bashlanghan. ular qayturuwetish jedwilige imza qoyushni ret qilghandin keyin, mejburiy resimge tartilghan.
2015-yili 7-ayda 109 neper uyghur taylandtin xitaygha qayturulghan bolup, eyni waqtta ularmu namelum hojjetke qol qoyghuzulghan. bu seweblik uyghurlar yeqinda ozining xitaygha qayturulushidin endishe qilishqa bashlighan we cheklik imkanlar bilen buni sirtqa dunyagha ashkarilighan.
uyghur mehbuslardin biri bir muxbir we bir paaliyetchi bilen alaqilashqan bolup, ular uning awazini nyuyork waqt gezitige yetkuzgen. yene bir mehbusning bayani bir tughqini arqiliq yetkuzulgen. ularning achliq ilan qilish herikiti bu jume kunimu dawamlishiwatqan bolup, ular azraq su ichkendin bashqa tamaq yeyishni ret qilghan. lekin, achliq elan qilghan uyghurlarning konkret sani eniq emesken.
ehwaldin xewerdar tot menbening bildurushiche, tayland kochmenlerni tutup turush merkizige qamalghan bu uyghurlarning ayda bir kelgen doxturdin bashqa kishiler bilen alaqe qilish imkaniyiti yoq degudek iken.
yene bir mehbusning inisi jume kuni muxbirgha uning bilen uchurlashqanliqini eytqan. mehbus uchurida «bizning achliq elan qilghinimizgha yette kun boldi. emma ular buninggha perwa qilmidi, bizge jawab qayturmaywatidu. bugun etigende biz b d t bilen korushushni telep qilduq, emma ular bizge yol qoymidi».
kishilik hoquqni kozitish teshkilatining asiya ishliri muawin direktori brayoni lawning sozige qarighanda, tayland kochmenler dairiliri birleshken doletler teshkilati musapirlar orginining bu erler bilen uchrishishini kop qetim ret qilghan, emma bermidin kelgen rohinga musulmanliri qatarliq bashqa milletlerge ehwal undaq emes iken.
jume kuni, tayland dolet mudapie ministiri fumtam wechayachay (Phumtham Wechayachai) bu heqte muxbirlarning soallirigha jawab berip, uyghurlar mesilisining shu kuni dolet bixeterlik kengishining yighinida muzakire qilinghanliqini eytqan. u: «biz qandaq qilip qanungha qattiq emel qilish, shundaqla dolitimiz we bashqa doletler uchun mesile peyda qilmastin hel qilish toghrisida sohbetleshtuq» degen.
bir muxbir uyghurlarning dushenbe kuni chegradin qoghlap chiqirilidighan yaki qilinmaydighanliqini sorighanda, tayland mudapiye ministiri fumtam : «men buni peqet sizdin anglidim» degen.
shuning bilen birge, tayland kochmenler idarisining muweqqet muawin qomandani uyghurlarning achliq elan qilghanliqini ret qilghan.
xitay tashqi ishlar ministirliki bir bayanatida uyghurlarning xitaygha qayturulush mumkinliki toghrisidiki xewerlerdin «xewersiz» ikenlikini eytqan.
taylandtiki ehwali amerika we kishilik hoquq dunyasida endishe qozghidi. charshenbe kuni, prezidentliqqa saylanghan donald trampning tashqi ishlar ministiri namzati marko rubiyo (Marco Rubio) taylandtin uyghurlarni qayturmasliqni telep qilidighanliqini eytti. u kengesh palatasining ispat anglash yighinida soz qilghanda, «bu ehwal uyghurlar duch keliwatqan ziyankeshlik heqqide dunyani eskertishimiz uchun yene bir purset» dedi.
taylandning kengesh palata ezasi angkana nilapayjit (Angkhana Neelapaijit) ozining tayland dolet bixeterlik kengishide achliq elan qilish mesilisini otturigha qoyghanliqini eytti. u tayland saqchilirigha ozining uyghurlar bilen korushushige yol qoyushini telep qiliwatqanliqini, hemde parlamentta ay axirida ularning ehwali toghrisida ispat anglash yighini echishni pilanlighanliqini eytti.
2024-yili 19-yanwar