25-yanwar shenbe kuni istanbul uniwersitetida «ilham toxtining hayati we uning sherqiy turkistan dewasidiki orni» degen temida muhakime yighini otkuzuldi. melum bolushiche, bu yighinni turk dunyasi tetqiqatliri wexpi, istanbul uniwersiteti turkologiye tetqiqatliri instituti, eysa yusup aliptekin wexpisi, uyghur akademiyesi wexpisi we ilham toxtini qollash guruppisi qatarliq teshkilat we organlar birlikte uyushturghan.
igilishimizche, yighingha istanbul uniwersiteti turkologiye tetqiqatliri institutining pirofessori omer qul riyasetchilik qilghan bolup, yighinda ege uniwersiteti oqutquchisi pirofessor alimjan inayet, istanbul uniwersiteti oqutquchisi doktor raile kashgharli, istanbul uniwersiteti oqutquchisi pirofessor muella uydu yujel, ilham toxtini qollash guruppisining reisi enwer jan qatarliqlar soz qildi.
erkin asiya radiosi muxbiri musa arslantashning xewer qilishiche, yighinda soz qilghan istanbul uniwersiteti turkologiye tetqiqatliri institutining pirofessori omer qul ependi, xitayning istanbuldiki konsulxanisining diplomatlirining turkiye hokumet dairiliri bilen korushup bu yighinni bikar qilishni telep qilghanliqini bildurdi. omer qul ependi bu heqte xitay diplomatlirining zomigerlik qilghanliqini bildurup mundaq dedi: «bu yighinning uqturushi ijtimaiy taratqularda elan qilinghandin keyin xitay diplomatliri xuddi oljigha erishken bulangchilargha oxshash heriketke otup turkiyening hem ichki hem tashqi ishlar idariliri bilen uchriship bu yighinni bikar qilishni telep qildi hemde buning turkiye bilen xitay otturisida astanada elip berilghan uchrishishtin keyinki ikki dolet munasiwitining tereqqiy qilishigha ziyan yetkuzidighanliqini kozir qilip yighinni bikar qilishni telep qilghan».
pirofessor omer qul ependi, xitayning bu yighinni bikar qilish telipini ret qilip, yighinning echilishigha purset yaritip bergen turkiye tashqi ishlar ministirliqigha, yighinni uyushturghan turk dunyasi tetqiqatliri wexpisi qatarliq teshkilat we organlargha teshekkur eytidighanliqini bildurdi. u, yene turkiyede uyghurlar toghrisida birer yighin we paaliyet uyushturulsa xitay diplomatlirining biaram bolup ketidighanliqini, bu qetimqi yighinni uyushturushtinmu biaram bolup bu yighinni bikar qilishni telep qilghanliqini, biraq yighin bikar qilinmastin belgilengen waqtida echilghanliqini tekitlidi.
pirofessor omer qul ependi mundaq dedi: «turkiye bilen xitay otturisidiki munasiwetni tereqqiy qildurushni emelge ashurush, sherqiy turkistanda tinchliq berpa bolush we bixeterlikke kapaletlik qilish bilen hel bolidu, yene bir nuqta bolsa sherqiy turkistanning kelechiki heqqide sherqiy turkistan xelqi qarar beridu, uning sirtida hech kim ozi chaghlap qarar berelmeydu».
pirofessori omer qul ependi ilham toxtigha baha berip mundaq dedi: «bir erkinlik kureshchisi bolghan ilham toxti zorawanliq bilen emes belki asasiy qanunda yezilghan boyiche uyghurlarning qanuniy jehettiki heq-hoquqining emeliy ijra qilinishini telep qilghanliqi uchun bolgunchi degen qalpaq bilen tutqun qilinghan akademik kesipdishimiz, muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilinip xitayning turmiside yetiwatqan ilham toxtining aqiwitidin xewer alalmaywatimiz, qandaq qiyin-qistaq we iskenjilerge uchrawatqanliqini bilelmeywatimiz».
yighinning echilishida soz qilghan turk dunyasi tetqiqatliri wexpisi telim-terbiye we medeniyet bolumi mudiri metin kose ependi bu yighinni uyushturushtiki meqsiti toghrisida toxtilip mundaq dedi: «hemmimizge tonushluq we sherqiy turkistan dewasining simwolluq isimliridin birige aylanghan we muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilinip, 10 yildin buyan xitay turmisige qamilip yetiwatqan ilham toxtini qaytidin kuntertipke kelturush we turk dunyasi we dunya jamaitining diqqitini tartish uchun bu yighinni uyushturduq».
yighinda soz qilghan pirofessor alimjan inayet ependi mundaq dedi: «ilham toxti uyghurlarning wijdani we uyghurlarning awazi shundaqla heq-hoquq we adalet uchun kuresh qilghan erkinlik, demokratiye we kishilik hoquq jengchisi hem qoghdighuchisidur. u, 2014-yili xitay dairiliri teripidin muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilindi, ilham toxtigha xitayning asasi qanunida yezilghan uyghurlarning heq-hoquqlirining toluq berilishini telep qilghanliqi uchun qamaq jazasi berildi. xitay bu arqiliq uyghurlargha heqiqiy aptonomiye hoquqini bermeydighanliqini, assimilyatsiye siyasitini dawamlashturidighanliqini korsetti».
yighin axirida xulase doklati elan qilinghan bolup, xulase doklatida, ilham toxtining erkinlikke chiqishi uchun xelqara jamaet heriketke otushke chaqirildi. xitay hakimiyitige agahlandurush chaqiriqi qilinip, nechche ming yilliq dolet enenisige ige sherqiy turkistan xelqining milliy medeniyitini qoghdash, xitay asas qanuni we milliy territoriyelik aptonomiye qanunidiki uyghurlarning heq-hoquqlirini qoghdighanliqi sewebidin tutqun qilinip, xelqara kishilik hoquq ehdinamisige we xitayning asasiy qanunigha xilap halda muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilinghan pirofessor ilham toxtining erkinlikke chiqishi telep qilindi.
yighinda soz qilghan ilham toxtini qollash guruppisining reisi enwer jan ependi, ilham toxtining uyghurlarning milliy kimlikini, medeniyiti we dini etiqadini qoghdashni nishan qilghanliqini, shu sewebtin turmige qamalghanliqini bildurdi we mundaq dedi: «eziz turk milliti we qimmetlik akademiklarning ilham toxti heqqide xitaygha beridighan eng guzel reddiyesi ilham toxti ependini qollap uni dunya nobel tinchliq mukapatigha namzat korsitishtin ibarettur».
yighinning echilishida, uyghur akademiyesi wexpisining reisi abdulhemit qaraxan, eysa yusup aliptekin wexpisi reisi jahid dak we turk dunyasi tetqiqatliri wexpisi reisi saadet pinar yildirim qatarliqlar soz qilip ilham toxtining erkinlikke chiqishi we sherqiy turkistan mesilisining ehmiyiti toghrisida toxtaldi.
melum bolushiche, yighinda yene ilham toxtining hayat ish-izliri tonushturulghan hojjetlik filim korsitilgen.
2025-yili 27-yanwar
