5-fewral ghulja qirghinchiliqining 28 yilliqi munasiwiti bilen istanbuldiki xitay konsulxanisi etrapida otkuzulgen namayishtin korunush, istanbul, 2025-yili 5-fewral.

1997-yili ramizan eyida ghuljida yuz bergen qanliq qirghinchiliq we arqidin dawamlashqan keng kolemlik tutqun uyghur hazirqi zaman tarixidiki zor weqeler qatarida her yili xatirilinip kelmekte. bu weqe bir tereptin uyghurlarning ishghalchi xitay hakimiyitige qarshi kuresh rohini ekis etturse yene bir tereptin kommunist hakimiyetning rezil mahiyitini yene bir qetim pash qilip bergen. bu yil 5-fewral ghulja qirghinchiliqigha 28 yil boldi. bu munasiwet bilen bu hepte dunya miqyasida turluk xatirilesh paaliyetliri otkuzuldi. 

1997-yili 5-fewral yuz bergen ghulja qirghinchiliqini we shehitlerni xatirilesh uchun, 5-fewral xitayning istanbuldiki bash konsulxanisi aldida namayish we axbarat elan qilish yighini otkuzuldi. mezkur namayish we axbarat elan qilish yighini xelqara sherqiy turkistan teshkilatlar birlikining orunlashturushi bilen teshkillengen bolup, namayishchilar xitayning tarixtiki we nowettiki insan qelipidin chiqqan irqiy qirghinchiliq jinayetlirige qarshi pilakatlarni koturup, turluk shoarlarni towlashti.

aldi bilen xelqara sherqiy turkistan teshkilatlar birliki reisi hidayetullah oghuzxan bayanat oqup otti. u bayanatida 1997-yili yuz bergen ghulja qirghinchiliqini eslitip otti we xitayning shu kuni ramizanda ibadet qiliwatqan xelqni basturush jinayitige qarshi kochigha chiqip naraziliq bildurgen uyghur yashlirini qattiq soghuqta soghuq su chechip tonglitip yaki oqqa tutup qirghin qilghanliqini, bu heriketke chetilghan barliq kishilerni eghir jazalighanliqini, xitay namayishni bahane qilip ghulja we sherqiy turkistanning her qaysi wilayetliride 20 nechche mingdin artuq xelqni tutqun qilghanliqini qeyt qilip otti.

bayanatta yene yeqinqi yillarda xitayning sherqiy turkistandiki 16 mingdin artuq meschitni weyran qilghanliqi, xelqni her xil tohmetler bilen turkumlep tutqun qilip, qirghin qiliwatqanliqi, mejburiy emgekke seliwatqanliqi, shuning bilen birge yalghan teshwiqatliri arqiliq jinayitini yoshurushqa urunuwatqanliqi tekitlendi. hidayetullah oghuzxan bayanatning axirida turkiye hokumitining taylandta xitaygha qayturush xewpige duch kelgen uyghurlarni saq-salamet turkiyege qayturup kelishini umid qilidighanliqini hemde islam dunyasi we turk dunyasini xitayning yalghan teshwiqatlirigha aldanmay, herwaqit sherqiy turkistan xelqige ige bolushqa chaqiridighanliqini bildurdi.

arqidin sherqiy turkistan olimalar birlikining ezasi, shundaqla ghulja qetliamning guwahchisi qasimjan damollam soz qildi. u 28 yil ilgiri ghulja qetliamida shehit bolghan uyghur yashlirining barliq sherqiy turkistan xelqning xitaygha qarshi turush ulgisi ikenlikini, ularning xitaygha qarshi kuresh rohini untumasliq, pidakar rohidin oginish we ularning intiqamini elish yolida kuresh qilishning muhimliqini tekitlidi.

namayish sherqiy turkistan olimalar birlikining muawin reisi omer qarihajimning yetekchilikide, xitaygha qarshi janlirini atighan barliq shehitlerning rohigha atap, shundaqla sherqiy turkistan xelqining xitay ishghaliyitidin qutulushi, xitayning halakiti uchun qilinghan dualar bilen axirlashti.

dunyaning herqaysi jayliridiki uyghurlarmu oxshimighan usulda bu alahide kunni xatiriligen bolup, shiwetsiyede yashawatqan uyghurlar shiwetsiye uyghur maarip uyushmisi bilen sherqiy turkistan tenterbiye we kultur jemiyitining bashchiliqida, 2-fewral ghulja qirghinchiliqining 28 yilliqi munasiwiti bilen sitokholmdiki xitay elchixanisi aldida namayish qilghan. namayishchilar bu jeryanda xitaygha qarshi ghezipini ipadilep: «xitay sherqiy turkistandin chiqip ket», «sherqiy turkistangha musteqilliq» degendek shoarlarni towlash bilen  birge, uyghur we shiwet tilida bayanat elan qilghan.

bayanatta xitayning sherqiy turkistanda ijra qiliwatqan diniy cheklime, siyasiy basturushliri tekitlengendin bashqa, 1997-yili 4-fewral ghuljida xitayning ramizanda ibadet qilghan ayallarni tutqun qilghanliqi, bu seweblik xelqning 5-fewral naraziliq namayishi qilghanliqi, xitay shu qetimqi tinch shekilde otkuzulgen namayishni oqqa tutush, qehritan soghuqta soghuq su chechish wasitisi bilen basturghanliqi, nechche yuzligen uyghurni shehit qilghanliqi tekitlengen.

xitay elchixana xadimliri namayishchilarning xitaygha qarshi towlighan shoarliridin, sadaliridin qattiq biaram bolghan bolup, ilgirikige oxshashla uyghur namayishchilargha qarshi orunlashturup kelgen yangratqusi bilen xitayning matem murasimida qoyidighan muzikisini yuqiri awazda qoyup berip, namayishqa buzghunchiliq qilishqa urunghan.

2-fewral yaponiye uyghur jemiyitining uyushturushi bilen ghulja qirghinchiliqining 28 yilliqini xatirilesh naraziliq namayishi otkuzulgen. tokyoning eng awat rayoni bolghan shinjuku rayonida uyghurlar bilen uyghurlarni qollighuchi yaponlarning qatnishishi bilen otkuzulgen bu namayishning tesiri ilgiriki yillardikige qarighanda alahide zor bolghan.

qirghizistandimu qirghizistan uyghur ittipaqi teshkillishi bilen, 5-fewral ghulja qirghinchiliqini xatirilesh yighilishi otkuzulup, shehitlerning rohigha atap dua qilinghan.

gollandiyedimu 5-fewral kuni ghulja qirghinchiliqi xatirilesh namayishi otkuzulgen bolup, gollandiye sherqiy turkistan teshkilatlar ittipaqi we yasha uyghur teshkilatining hemkarliqida otkuzulgen namayishta 5-fewral ghulja qirghinchiliqi yuz bergen shu kundiki uyghur yashlirining tiz pukmes rohi we xitayning wehshiyane jinayetliri eslep otulgen.

2025-yili 5-fewral