12-ayda, xitay hokumiti 20 shexs bilen birlikte uyghur hoquqini teshebbus qilish qurulushi we kanada tibet komitetidin ibaret ikki kanada teshkilatigha sistemiliq jaza berdi. bu beyjingning uzundin buyan uyghur paaliyetchiliri we Jurnalistlarni nishan qilghan programmisidiki eng yengi waste, chunki xitay ularni dunyawi obrazigha tehdit dep qaraydu.

bu hoquq teshebbuschiliri oz xelqining basturulushi heqqide soz qildi. bularning ichide xitayning gherbide nechche milyon uyghur we bashqa milletler qamalghan nechche yuzligen jaza lagerliri mesilisimu bar.

kanada uzundin buyan ozini xelqara kishilik hoquqtiki mayak qilip teswirlep kelgen. kanada uyghurning hoquqini qoghdashning zorurluki toghrisida nurghun sozlerni qildi. emma bu sozlerni hazir heriketke aylandurush kerek.

parlament bu mesilini irqiy qirghinchiliq dep ataydighan qarar maqullishi kerek. shundaqla, kanada mejburiy uyghur emgek kuchi bilen yasalghan xitay importini unumluk chekleshni yolgha qoyup, uyghur musapirlirining bu yerge kelip olturaqlishishini asanlashturushi kerek.

shuni untup qalmasliq kerekki, kem degende yuzminglighan uyghur we bashqa az sanliq millet topidiki kishiler yenila xitayning «terbiyilesh lagerliri» da.

bu lagerlardin aman qalghuchilar bolsa keng kolemlik dolet teshwiqati bilen birge her xil shekildiki jismaniy we jinsiy parakendichiliklerni pash qildi.

kanadaning 10 ming uyghur musapirni qobul qilish wedisi yaxshi bashlinish, emma u teximu sistemiliq tedbir qollinishi kerek.

birinchidin, rehberlirimiz bir pikirge kelishi kerek. bu partiyewi mesile emes. hemme partiye rehberliri xitay we bashqa jaylardiki uyghurlar we bashqa az sanliq milletlerning hoquqlirini qollash uchun teximu kop ish qilishning zorurlikini bildurdi.

awam palatasida partiye halqighan awaz arqiliq uyghurlar uchrighan muamilini irqiy qirghinchiliq dep qarilishini qayta testiqlash waqti yetip keldi.

ikkinchidin, kanada xitaydiki mejburiy emgek zenjirige ishtirak qilghan mehsulatlarni import qilishqa tewe bolghan mehsulatlarni chekleydighan bir dolet sistemisi qurushi we qollinishi kerek – bu nechche waqittin beri uyghur we bashqa jemiyet teshkilatlirining telepliri idi.

uyghurlarning kem degendimu 2016-yildin bashlap mejburiy emgekke selinghanliqigha delil-ispatlar bar. amerika emgek ministirliki we xelqara kozitish teshkilatlirining doklatlirida korsitilgendek, bularning ichide kiyim-kechektin tartip mashinigha qeder keng dairide mehsulatlar bar.

kanadada walmart we bashqa shirketlerning mehsulatlirining uyghur mejburiy emgiki bilen chetishliqi bar yoqluqi heqqide tekshurushler boldi, lekin teximu sistemiliq yonilish zorur.

amerika chegra we tamoJna idarisi bundaq bir sistemini "uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni" arqiliq qurghan bolup, 2022-yilidin bashlap texminen 5,000 paraxut xitay import mallirini qayturghan.

axirida, kanadagha uyghur panahlanghuchilarning kirishini asanlashturush we ularning yengi hayatqa maslishishi uchun munasiwetlik ishlarni qilish kerek.

2023-yili parlament bir qararni maqullidi, uninggha asasen kanada 2024-yilining beshidin itibaren 10 ming uyghur panahlanghuchini qobul qilishni wede qildi.

birinchi uyghur panahlanghuchining bu yengi programma arqiliq yetip kelishi uchun texminen toqquz ay waqt ketti we mezkur pilanning ilgirilishi bek asta boldi.

kanada imkaniyetning bariche uchun yollarni asanlashturushi, bu yengi kelgen kishilerning xitay chegrasidin qutulghan bolsimu, helihem xitay kommunist hokumitining paylaqchilirining parakendichilikige uchriwatqanliqini chushinishi kerek.

xitayning kanada jemiyitige singip kirish qilmishlirining bashqa siyasiy arlishishlar qeder kop diqqet tartmasliqi kishini epsuslanduridu.

mesilen, kopchilik 2001-yili oktebir eyida kanadagha kelgen we kanada puqraliqigha otken uyghur paaliyetchisi huseyin jelilni untup qaldi. u ozbekistangha seper qilghanda, tutqun qilinip xitaygha teslim qilinghan.

xitay hokumiti huseyin jelilgha ten jazasi bergen we oydurma bir sot echitshtin burun uni mejuriy iqrarnamige qol qoyghuzghan. shuningdin beri uning heqqide asasen hech qandaq uchur bolmidi. kanada huseyin jelilni ozining ailisige qayturush uchun yengidin besim qilishi kerek.

yeqinqi yillardiki doklatlar xitay hokumiti jasuslirining kanada ichide bashqa qanunsiz ishlarrni qiliwatqanliqini ashkarilidi.

bular jumlidin mexpi saqchiliq ishliri bilen shughullinish, shundaqla xitaydiki azsanliq milletlerning hoquqlirini ilgiri surush uchun otkuzulgen yighinlargha tesir korsitish qatarliqlarni oz ichige alidu.

kanada ozining chegrisi ichi we sirtida koruniwatqan bu yengi tehditlerge qarshi turush we uyghurlarning insaniy heq-hoquqlirini qollaydighan bir mukemmel pilanni qurush waqti yetip keldi.

bizge teximu kop huseyin jelil orniki kerek emes. uning ailisi uning qeyerlerde ikenliki we neme kun kuruwatqanliqini bilelmey qabahetlik hayat kechurmesliki kerek.

u we xitayning gherbidiki milyonlighan uyghurlar xelqara kechurum teshkilatining tebiri boyiche «boghma yilan menzirisi» ichide yashimaqta.

kanada yershari kishilik hoquqigha qaritilghan bu zor tehditke qarshi turushi kerek. biz sukut qilalmaymiz. biz sherik bolalmaymiz.

yazghuchi: stiwin jo (Steven Zhou)

menbe: IRPP (siyaset tetqiqati instituti)