bugun bankok jenubi sotida 11ـ12 yildin beri taylandta naheq tutup turuliwatqan uyghur erler uchun echilghan ispat anglash yighinida neyrula elima mutexesis guwahchi supitide guwahliq bergen.
neyrula xanim uyghur mejburiy emgek we musapir uyghurlar toghrisida dunyani zil -z ilige salghudek tetqiqat maqalilirini yizip kiliwatqan uyghur ayal bolup, taylandtiki tutqunda turiwatqan uyghurlarning erkinliki uchun nechche yildin biri kiche- kunduz koresh qilip kiliwatidu.
taylandiki uyghur qirindashlarning xittaygha qayturulush xewpi barliqi ashkara bolghandin kiyin, bezi xewerlerde tayland hokumitining ularni qayturmaydighanliqi, turkiye hokumitining u uyghurlarni saqlap qalghanliqi digendek ishenchisiz, daghwaz xewerler otturigha chiqip alqishlandi. ishning heqiqitide bolsa, meyli amrika hokumiti yaki turkiye hokumiti yaki tayland hokumiti bolsun 48 neper uyghurning xittaygha qayturulmaydighanliqi we erkinlikige kapalet birip ashkara bayanat yaki wede bergini yoq. eksinche, u xil ishenchisiz uchurlar qamaqtiki 48 neper uyghurning erkinlikke irishishige selbiy tesir peyda qilmaqta.
shu wejidin bu ishlarning aldi - keynide izchil, boshashmay tirishiwatqan neyrula xanimning bugunki sotta bergen guwahliqi uyghurchigha terjime qilinip tarqitildi. qirindashlirimiz hilihem xeterde!
guwahliqining uyghurchisi towendikiche:
guwahliq bayanati:
neyrula elima
1. mening isimim neyrula elima, men uyghur mejburiy emgek we xittayning diasporadiki uyghurlargha yurguziwartqan dolet halqighan ziyankeshliklirini nuqtiliq tetqiq qilidighan bir musteqil tetqiqatchi. men 2012- yilidin 2014 – yilighiche bolghan ariliqta uyghur rayonidin chetelge adem bidikchiliki yolliri bilen musapir bolghan uyghurlarning mesilisini tetqiq qiliwatimen. ular wiytnam, laos, kambodJa, tayland we malaysiyalarni kisip otup axirida turkiyege yitip barghan.
2. bu musapirlarning kopinchisi, 11 yildin buyan tayland suanpilo kochmenler merkizidiki 43 neper uyghur qoshulup, ilgiri addiy dihqan, ushshaq tijaretchiler edi. ularning nurghunliri yashlar bolup, ular ilgiri mejburiy emgek yaki ishsizliq sewebidin oqushtin toxtashqa mejbur bolghan. ular milliy, diniy kimliki seweblik yurush – turush erkinlikige qattiq cheklime qoyulghan, xizmet izdeshte eghir kemsitilgen, shu wejidin ishsizliqqa mehkum bolghan. ayallar bolsa pilanliq tughut siyasiti astida mejburiy hamile chushurushning obiktige aylanghan. dihqanlarning yerliri tartiwilinghan, andin tartiwilinghan yerler xittay kochmenlerge birilgen. ularning oyliri xittay hokumiti teripidin yer tewreshte bixeterlik bolush belgilirimige xilap digen asasta daimla cheqip tuzliwitilgen, yingi silinghan oyliri yene alliqandaq yingi bahaniler bilen cheqiwitilgen.
3. undin bashqa, ularning eng asasiy insaniy hoquqliri sistimiliq halda ulardin tartiwilinghan. ularning xalighanche kiyim – kichek kiyinish hoquqi, testiqlanmighan oqushluqlarni oqush, hokumet kontirolluqisiz tilifun ishlitish hoquqliri inkar qilinghan. ularning kundilik hayati hokumet belgiligen chidighusiz kontirolluq we cheklimeler teripidin boghulghan. nurghunlighan uyghurlar bolupmu yashlar sewepsiz tutulup solanghan. ene shundaq sharaitlar astida, minglighan uyghur yashlar adem bidikchiliki yolliri bilen qichip chiqqan, chunki uyghurlarning pasportqa irishish hoquqidinmu mehrum qaldurulghanidi. nurghunlighan uyghurlar turkiyege kelgen bolsimu, yene nurghunliri myanmar, kambodJadin qayturiwitilgen yaki wiytnam chigrasida etip tashlanghan.
4. bugun, 48 neper uyghur 11 yildin buyan taylandtiki bir nechche qamaqxanilarda tutup turiliwatidu., ularning arisida kem digende uchi texi bala. 43 neper er kishi taylant paytexti bankoktiki suanpilu kochmenlerni tutup turush merkizide hayati xewp ichide yashawatidu. ulardin besh kishi bankok merkiziy turmside, turmidin qichishqa urunush jinayiti bilen tutup turiliwatidu.
5. ular nahayiti cheklik halda dawalinish boyumlirigha irisheleydu, emma ularning salametliki eghir ehwalda, shiker kisili, borek zeiplishish, yurek we opke kisellikliri bar. ulargha eghir derijide ozuqluq yitishmeydu, ular ayrim halette qamap qoyulghili on yildin ashti. ulardin 5 kishi dawalinalmasliq sewebidin olup ketken, olgenlerning ikkisi kichik bala.
6. 2015- yili, 173 neper balilar we ayallar turkiyege yolgha silinghan, emma 109 yaki undin artuq adem mejburiy halda xittaygha qayturulghan. xittaygha qayturulghanlarning hazirqi ehwali namelum, bu ademni tolimu ensiritidu. xittaygha qayturulghan 109 neper adem toghruluq birdinbir uchur menbesi shinjang xewerliri bolup, qayturulghanlarning turmilerge qamalghanliqi iytilghan. ulardin bezisi ozlirining «gunahini» mejburiy iqrar qilghan we guwahliq bergen. bishi yarilanghan biri:« men aydiromda qarshiliq bildurdum» digen we yarilanghan bishigha isharet qilghan. bar uchur ene shula, undin bashqa ular toghruluq hichqandaq uchur yoq. ularning turkiye we yawropadiki uruq – tughqanliri xittaygha qayturulghanlarning hazirqi ehwalidin hich xewersiz.
7. 2009- yili, kambodJa 20 neper uyghur musapirni xittaygha qayturiwetken, ular b d t musapirlar ishxanisigha iltimas qilip, musapirliq salahiyitige irishken uyghurlar bolup, ularning bezisige mengguluk qamaq jazasi birilgenliki xewer qilinghan.
8. xittayning uyghurlargha qiliwatqan ziyankeshliki xelqara organlar teripdiin tepsiliy xatirelengen. mezkur rayondiki uyghurlar we bashqa musulman milletler zor kolemlik qalaymiqan tutush, milliy, diniy hoquqlargha qattiq cheklimiler, mejburiy emgek we mejburiy qayta terbiyelesh pilanliri, irqiy kemsitish xaraktirlik mejburiy tughmasliq opratsiyesi yurguzush siyasetliri we bashqa cheklimilerge duch kelmekte. chetelge chiqip baqqan uyghurlar yaki ularning uruq – tughqanliri uzun muddetlik turme jazasigha yoluqqan. shunga, taylantiki uyghurlar xittaygha qayturulsa bolmaydu. ularla emes, ularning yurtida qalghan tughqanliri, qoshniliri we dostliri bu seweplik qattiq qiynash we ten jazasigha yoluqushi mumkin.
9. mezkur dilo ustide yillardin biri izdiniwatqan bir tetqiqatchi bolush supitim bilen, men ularning birer jinayet sadir qilghanliqigha dair inawetlik ispat kormidim, belki ular ziyankeshliktin qichip panahliq tiligenlerdur. ularning kopinchisining ata-anisi, ayali, baliliri, dostliri ularni bashqa doletlerde saqlap turiwatidu. shundaqla, bir nechche dolet ulargha panahliq birishke qoshulidighanliqini bildurdi.
10. kochmenlerni tutup turush merkizidiki 43 neper er we turmidiki 5 neper er ularning panahliq iltimasini b d t musapirlar ishxanisigha sunghan bolsimu, b d t musapirlar ishxanisi yenila tayland kochmenlerni tutup turush ornidiki uyghurlar bilen korushushke ruxset birilmidi.
guwahliq bayanati:
niyrola elima
1. mening isimim niyrola elima, men uyghur mejburiy emgek (A) we xittayning diasporadiki(B) uyghurlargha yurguziwartqan dolet halqighan ziyankeshliklirini nuqtiliq tetqiq qilidighan bir musteqil tetqiqatchi. men 2012- yilidin 2014 – yilighiche bolghan ariliqta shinjangdin chetelge adem bidikchiliki yolliri bilen musapir bolghan uyghurlarning mesilisini tetqiq qiliwatimen. ular wiytnam, laos, kambodJa, tayland we malaysiyalarni kisip otup axirida turkiyege yitip barghan.
2. bu musapirlarning kopinchisi, 11 yildin buyan tayland suanpilo kochmenler tutup turush merkizidiki 43 neper uyghur qoshulup, ilgiri addiy dihqan, ushshaq tijaretchiler edi. ularning nurghunliri yashlar bolup, ular ilgiri mejburiy emgek yaki ishsizliq sewebidin oqushtin toxtashqa mejbur bolghan. ular milliy, diniy kimliki seweblik yurush – turush erkinlikige qattiq cheklime qoyulghan, xizmet izdeshte eghir kemsitilgen, shu wejidin ishsizliqqa mehkum bolghan. ayallar bolsa pilanliq tughut siyasiti astida mejburiy hamile chushurushning obiktige aylanghan. dihqanlarning yerliri tartiwilinghan, andin tartiwilinghan yerler xittay kochmenlerge birilgen. ularning oyliri xittay hokumiti teripidin yer tewreshte bixeterlik bolush belgilirimige xilap digen asasta daimla cheqip tuzliwitilgen, yingi silinghan oyliri yene alliqandaq yingi bahaniler bilen cheqiwitilgen.
3. undin bashqa, ularning eng asasiy insaniy hoquqliri sistimiliq halda ulardin tartiwilinghan. ularning xalighanche kiyim – kichek kiyinish hoquqi, testiqlanmighan oqushluqlarni oqush, hokumet kontirolluqisiz tilifun ishlitish hoquqliri inkar qilinghan. ularning kundilik hayati hokumet belgiligen chidighusiz kontirolluq we cheklimeler teripidin boghulghan. nurghunlighan uyghurlar bolupmu yashlar sewepsiz tutulup solanghan. ene shundaq sharaitlar astida, minglighan uyghurlar adem bidikchiliki yolliri bilen qichip chiqqan, chunki uyghurlarning pasportqa irishish hoquqidinmu mehrum qaldurulghanidi. nurghunlighan uyghurlar turkiyege kelgen bolsimu, nurghunliri myanmar, kambodJadin qayturiwitilgen yaki wiytnam chigrasida etip tashlanghan. (C)
4. bugun, 48 neper uyghur 11 yildin buyan taylandtiki bir nechche turmilerde tutup turiliwatidu., kelgen waqitida ularning arisida kem digende uchi texi bala. 43 neper er kishi taylant paytexti bankoktiki suanpilu kochmenlerni tutup turush merkizide hayati xewip ichide yashawatidu. ulardin bashqa yene besh uyghur erler bankok merkiziy turmside, turmidin qichishqa urunush jinayiti bilen tutup turiliwatidu. (D)
5. ular nahayiti cheklik halda dawalinish boyumlirigha irisheleydu, emma ularning salametliki eghir ehwalda, shiker kisili, borek zeiplishish, yurek, tere, uchey we opke kisellikliri bar. (E) birsining touendiki bedini palechlik bolup ketken idi. ulargha eghir derijide ozuqluq yitishmeydu, ular ayrim halette qamap qoyulghili on yildin ashti. ulardin 5 kishi dawalinalmasliq sewebidin olup ketken, olgenlerning ikkisi kichik bala. (F)
6. 2015- yili, 173 neper balilar we ayallar turkiyege yolgha silinghan, emma 109 yaki undin artuq adem mejburiy halda xittaygha qayturulghan. xittaygha qayturulghanlarning hazirqi ehwali namelum, bu ademni tolimu ensiritidu. xittaygha qayturulghan 109 neper adem toghruluq birdinbir uchur menbesi shinjang xewerliri bolup, qayturulghanlarning tutup turush orunlargha qamalghanliqi iytilghan. ulardin bezisi ozlirining «gunahini» mejburiy iqrar qilghan we guwahliq bergen. bishi yarilanghan biri:« men aydiromda qarshiliq bildurdum» digen we yarilanghan bishigha isharet qilghan. bar uchur ene shula, undin bashqa ular toghruluq hichqandaq uchur yoq. ularning turkiye we yawropadiki uruq – tughqanliri xittaygha qayturulghanlarning hazirqi ehwalidin hich xewersiz.
7. 2009- yili, kambodJa 20 neper uyghur musapirni xittaygha qayturiwetken, ular b d t musapirlar ishxanisigha iltimas qilip, musapirliq salahiyitini izdigen uyghurlar bolup, ularning bezisige mengguluk qamaq jazasi birilgenliki xewer qilinghan. (G)
8. xittayning uyghurlargha qiliwatqan ziyankeshliki xelqara organlar teripdiin tepsiliy xatirelengen. mezkur rayondiki uyghurlar we bashqa musulman milletler zor kolemlik qalaymiqan tutush, milliy, diniy hoquqlargha qattiq cheklimiler, mejburiy emgek we mejburiy qayta terbiyelesh pilanliri, irqiy kemsitish xaraktirlik mejburiy tughmasliq opratsiyesi yurguzush siyasetliri we bashqa cheklimilerge duch kelmekte. chetelge chiqip baqqan uyghurlar yaki ularning uruq – tughqanliri uzun muddetlik turme jazasigha yoluqqan. (H) shunga, taylantiki uyghurlar xittaygha qayturulsa bolmaydu. ularla emes, ularning yurtida qalghan tughqanliri, qoshniliri we dostliri bu seweplik qattiq qiynash we eghir jazasigha yoluqushi mumkin.
9. mezkur dilo ustide yillardin biri izdiniwatqan bir tetqiqatchi bolush supitim bilen, men ularning birer jinayet sadir qilghanliqigha dair inawetlik ispat kormidim, belki ular ziyankeshliktin qichip panahliq tiligenlerdur. ularning kopinchisining ata-anisi, ayali, baliliri, dostliri ularni bashqa doletlerde saqlap turiwatidu. shundaqla, bir nechche dolet ulargha panahliq birishke qoshulidighanliqini bildurdi.
10. kochmenlerni tutup turush merkizidiki 43 neper kishi we turmidiki 5 kishi er ularning panahliq iltimasini b d t musapirlar ishxanisigha sunghan bolsimu, b d t musapirlar ishxanisi yenila tayland kochmenlerni tutup turush ornidiki uyghurlar bilen korushushke ruxset birilmidi.
