nebijan tursun ( tarix penliri doktori)
miladiye 2025-yili 2-ayning 20-kuni, 92 yil ilgiri kindik qeni tokulgen muqeddes we ezizane qeshqer tupraqlirigha 15 yeshida ayrilish bilen ikkinchilep qedem basalmighan bir zat yenila wetinidin kelturgen qeshqer topisi, weten topisi bilen nyo-york shehirige komuldi! u yenila uyghurlargha weten soygusidin axirqi dersini berip ketti!
miladiye 1934-yili 4-ayda tughulghinida kok bayraqqa yogelgen bir bowaq, miladiye 2025-yili 2-ayning 20-kuni yenila kok bayraqqa yoginip axiretke ketti! bu bowaqni ata-anisi we shu dewrning uyghur bayriqini tikligen qehrimanliri yuksek arzular bilen kok bayraqqa orighan bolsa, mana bugunmu yene shu uyghurlar uni kok bayraqqa yogidi! ular uning kok bayraqqa yogelgen tawutini koturup, koz yashlirini aqquzdi we qollirini duagha koturushti! bu, sherqiy turkistan bowiqidin sherqiy turkistan bowiyighiche bolghan 92 yashliq hayatliq musapisini bir omur kok bayraq astida otkuzgen adem-gholamidin ehmet paxta idi!
«oz bayriqi bolmighan milletning heqiqiy menidiki qedri-qimmiti bolmaydu, oz bayriqini tikleshke we qoghdashqa ozini pida qilalmighan milletning koz yashliri ebediy qurimaydu !» degen idi merhum gholamidin ehmet paxta ependi ilgiriki kop qetimliq sohbetlirimizning biride.
shundaq! bayraq soygusi, bayraqtin pexirlinish rohi yoq millet tarixtin ochurulush tizimlikining aldinqi retidin orun alghan bolidu, hetta oz bayriqini we milliy qedri-qimmitini tiklesh uchun kureshken, zerdab chekken we shu yoldin hech yanmighan ademlirining qimmet-qedirini bilmigen millet ebediy qulluq tamghisini ozige ozi besip otidu! mundaq millet menmenchilik, abruypereslik, pitnixorluq, shexsiy adawetni oz millitining menpeetining ustige qoyidighan, oz bayriqidin qorqidighan, yaki uningdin qachidighan, emma shexsiy reqibidin och elish uchun hech qorqmastin yatlarning hetta milliy reqiblirining qolliri bilen shapilaq uridighan, rohi keselliklerning hemme turlirini ozide ipade qilidighan xarakterlerni yetilduridu. mana bu xarakterler bek uzun waqitliq mehkumluq netijilirining biri supitide shekillinidu. epsuski, bir omur bayraq tuyghusi we millitim hem ezizane tupriqim! ezizane qeshqirim! dep yighlighan, kuresh qilghan, toxtimay weten nepiside yashighan bu insanni yol yiraqliqi we bashqa turluk sewebler tupeylidin amerikadiki on nechche ming uyghurdin peqet 20 nechchisila depne qildi! esli u, ana wetinide bolsa, xuddi abdurehim otkurdek, turghun almastek we bashqilardek minglap adem tawutini taliship koturidighan adem idi! hey musapirliq! hey wetensizlik! hey rohi kemtukluk!
uyghur millitining buningdin keyinki esirlerdiki milliy mewjutluqi eng jiddiy bir basquchqa, yeni halaket krizisigha kirgen bir dewrde nami bu milletke tewe bolsimu, lekin rohi uninggha tewe emes, belki rohi olup bolghan atalmish « uyghur» larning sani shiddet bilen kopiyip ozlirining jismi uchun ozliri gor qeziwatqan bu kunlerde uyghur xelqining ademlik jismiy mewjutluqi emes, belki omumi milliy mewjutluqi yolida putun omrini hech ayimastin, qorqmastin, ikkilenmestin serp qilalighan, ashu tunji jumhuriyet bayriqi lepildigen ezizane qeshqer asmini astidiki muqeddes tupraqta apiride bolghan bir zat, yeni tughulghanda ashu tunji uyghur milliy kok bayriqigha yogelgen sherqiy turkistan jumhuriyiti bowiqi 92 yeshida yene shu kok bayraqqa yogilip, qeshqerdin 11 ming kilometir neridiki atlantik okyan qirghiqigha qeshqer topisi bilen birge depne qilindi!
nami kop yillardin buyan manga tonushluq bolghan bu zat-gholamidin paxtani tunji qetim 1998-yili 4-ayning 6-kuni uning nyo-yorktiki oyide korgen idim. shu yili 5-ayning 28-kuni paytext washington yenidiki pentagon shehiridiki bir murasimda gholamidin ehmet paxta ependining: « mening ismimning arqisidiki paxta sozige qarap meni yumshaq, asanla ezilip ketidu dep oylap qalmanglar, emeliyette tashni sundurush, cheqish, ezish mumkin, lekin paxtini hechkim sunduralmaydu, chaqalmaydu, men shu gholamidin paxta, meni hechkim sunduralmaydu!» degen yalqunluq sozliri manga kuchluk tesir qaldurghanidi.
heqiqeten, shundaq idi! gholamidin ehmet paxta ependining dadisi ehmet paxta 1933-yili 12-noyabir qeshqerde qurulghan sherqiy turkistan islam jumhuriyitining banka-pul muamile sahesining teshkilliguchiliridin biri bolup, 1934-yili 1-ayning 13-kuni jumhur reis xojaniyaz haji qeshqerge kelgendin keyin, bash ministir sabit damolla qatarliq sherqiy turkistan islam jumhuriyiti rehberliki bu doletning xelqaraliq etirap qilinishini qolgha kelturush meqsitide sowet ittipaqi, engliye, afghanistan, germaniye, turkiye qatarliq ellerge wekiller ewetti. ene shu qetimda jumhuriyet hokumiti sowet ittipaqining etirap qilishi hem qoral-yaragh yardimige erishish xam xiyalida mexsus mosul muhiti bashchiliqida 5 kishilik bir heyetni zor miqdardiki altun we unche-merwayitlar bilen tashkentke ewetti. heqiqeten, bu omek tashkentke berip qizghin kutuwelishqa erishti. ehmet paxta ene shu heyetning rehbiriy ezaliridin biri idi. wehalenki, ular 1 yerim ay etrapida tashkent we bashqa jaylarda turghuzulup, axiri quruq qol yolgha selindi. chunki, moskwa alliburun pilan tuzup bolghan bolup, ular oz kontrolluqi astidiki ottura asiyaning yenida mundaq bir turkiy-islami musteqil jumhuriyetning we yaki ma jongying bashchiliqidiki tungganlarning «musulman doliti» ning mewjut bolushini qollimay, eksiche ozini sowet ittipaqigha sadiq we uninggha bash egip xizmet qilish wedisi bilen otturigha chiqqan xitay-militaristi sheng shiseyni qollash hem yardem berish qararini chiqirip bolghanidi. sherqiy turkistan islam jumhuriyiti wekilliri elip barghan zor miqdardiki altun-unche merwayitlar sowet hokumiti teripidin elip qelinip, moskwaning xezinisige kirip ketti. arqidin moskwa sherqiy turkistan islam jumhuriyiti qoshunlirining ma jongying qoshunliri teripidin tarmar qilinish sharaitlirini yaratti. sherqiy turkistan islam jumhuriyiti ichki -tashqi amillar we dushmenlerning sewebidin axirlashturuldi.
gholamidin paxtaning keyinki pasportqa yezilghan tughulghan yili 1930-yili, shundaq bolghanda bu zat bu yil 95 yash bolidu, lekin gholamidin ependining manga kop qetim sozlep berishiche, u ene shu dadisi tashkentke ketkende anisining qorsiqida 6 ayliqtin artuq bolup, dadisi qaytip kelgendin keyin tughulghaniken. uning dunyagha kelgen waqti sherqiy turkistan islam jumhuriyitining ene shu axirqi kuresh basquchlirigha toghra kelgenidi. gholamidin paxta dunyagha kelgen 1934-yili 4-ayning 15-kuni del reis jumhur xojaniyaz haji, herbiy qomandan mehmud muhiti, ichki ishlar ministiri yunus beg qatarliqlar bash ministir sabit damollam, ozbeklerdin zerip qari haji, sultankbek qatarliq birqisim jumhuriyet rehberlirini qolgha elip sowet ittipaqi we jallat sheng shiseyge tapshurup berish uchun yekendin aqsugha qarap yolgha chiqqan, sherqiy turkistan islam jumhuriyitining bashqa ozbek emeldarliri tushmu-tushtin chetke qachqan, qeshqerlik-atushluq uyghur -qirghiz bashliqliri taghlargha yoshurunghan shuningdek sherqiy turkistan islam jumhuriyiti hokumiti uzul-kesil yoq bolghan uyghur tragediyesining eng echinishliq kunliri idi. lekin buning bilen sherqiy turkistan musteqilliqi, uyghur xelqining azadliq arzusi axirlashmidi. u, 1937-yilighiche dadisi ehmet paxtaning terbiyesi astida we general mehmut muhiti qatarliqlarning ghemxorluqida otti. bu del mehmut muhiti bashchiliqida sowet ittipaqining saqta wedilirige ishengen zatlarning uyghurlarning milliy hokumitini qayta qurush yolida milletperwerlik, meripetperwerlik we qayta qozghilishqa teyyarliq qiliwatqan basquchliri idi. sowet jasusluq organliri bu waqittiki weziyetni « uyghurlar arisida, hetta qeshqerdiki uyghur herbiyliri, yuqiri hoquqluq kadirlarghiche uyghuristan idiyesi kuchiyip ketti» dep bahalap moskwani agah bolushqa undigenidi.
heqiqeten, 1937-yili 4-ayda mehmut muhiti chet elge yardem elishqa ketti we abduniyaz kamal bashchiliqida 6- uyghur atliq dewiziyesi ikkinchi qetimliq sherqiy turkistan uyghur jumhuriyiti qurush shoari astidiki azadliq kurishige atlandi. lekin, moskwa, « oshskiy», « narinsky» degen mexpiy namlargha qollanghan sowet qizil armiyesining ayropilan, tanka, zembirekler bilen qorallanghan qoshunlirini uyghur elige kirguzup, qozghilangni basturdi. mana shu waqitta qolgha elinghan reis jumhur xojaniyaz haji bashliq nechche onminglighan uyghurlar qatarida gholamidin paxtaning dadisi ehmet paxtimu qolgha elindi we 1938-yilliri arisida turmidin qechip chetelge hijret qilish yoli bilen saq qaldi. osmur gholamidin dadisizliq tuyghusida, yeni dadam oldi degen tuyghuda taki 1949-yili dadisining hayatliq xewirini anglighangha qeder yetimlik hessiyatlirini bashtin kechurdi. chetelge chiqip dadisi bilen korushush iradisige kelgen osmur gholamidin qeshqerdiki ozi musteqil bashqurghan soda dukinida shu waqittiki qeshqerning saqchi we pasport ishlirini bashquridighan gomindangchi xitay emeldari bilen tonushup qelip uninggha para berish yoli bilen yol xeti hel qilip, 1949-yilining kech kuzide eysa ependi, muhemmed imin bughra ependi bashchiliqidiki minglighan uyghurlar bir qatarda wetendin ayrilip chetelge hijret qilip, tagh-dawanlarni, dengizlarni besip otup eng axirqi menzili - turkiyege yetip kelip dadisi bilen birleshti.
osmur gholamidin paxta 1945-1949-yilliri arisidiki qeshqerdiki siyasiy kureshlerning aktip ishtirakchisi idi. u, 1944-yili 12-noyabir ghuljida qurulghan sherqiy turkistan jumhuriyitige telpungen we uning qeshqerni azad qilishini tot koz bilen kutken yashlarning biri idi. u, 1947-yili 5-ayda qeshqerde exmetjan qasimining yalqunluq nutuqlirini anglidi, onminglighan qeshqerlikler qatarida yengisheherdin konashergiche bolghan ayrodrom yolida exmetjan qasimini qarshi elip, sherqiy turkistan inqilabchilirigha nusret tiligenlerning biri bolsa, 1947-yili 5-ayning birinchi heptisidiki qeshqerdiki chong namayishlargha aktip qatniship «yoqalsun jang jijong !, jang jijongni yoqitayli! xitay qoshunliri sherqiy turkistandin chiqip ketsun !» dep shoar towlap jang jijong qatarliqlarni qeshqerdin qechishqa mejbur qilghan namayishchilarning birige aylanghanidi.
gholamidin ehmet paxta ependi 1950-yilidin etibaren chetellerdiki sherqiy turkistan siyasiy kurishi qaynimigha qoshulup ketken bolup, 1950-yillarda turkiye, yawropada yashap, arqidin amerikagha kelip, hayatliq musapisini amerika bashlighanidi. u amerikigha kelgen dawut osman qatarliq tunji uyghurlarning biri supitide paaliyetlirini birkunmu toxtatmidi.
gholamidin ehmet paxta 1940-we 1950-yilidin taki 21-esirning birinchi yerimighiche bolghan 80 yildin artuq waqittin buyan dawamlashqan sherqiy turkistan/uyghuristan milliy siyasiy dewasining bayraqdarliridin biri we 100 yilliq kuresh tarixining shahid-simwolliridin biri. u, chetellerdiki uyghurlar ichide bu xildiki yighinlar, xelqaraliq yighinlar, namayishlar we bashqa her xil paaliyetlerge eng kop qatnashqan we eng uzun waqit qatnashqan birdin bir uyghurdur! xelqara sehnide eng burun we eng uzun paaliyet qilghan uyghurdur!
gholamidin paxta omur boyi uyghurlar we sherqiy turkistan heqqide her xil materiyallarni tinimsiz toplighan, oqughan hem yazghan shexstur. u, tarixqa ait maqaliliri tunji bolup amerikada ingliz tilida chiqqan uyghur idi. u, san-sanaqsiz materiyallarning igisidur. u belki amerika, hem chet ellerde uyghur tilidiki her xil materiyallarni eng burun yighishni bashlighan, eng kop yighqan we saqlighan erbablarning biri bolsa kerek. bu hem uning oz xelqi uchun qaldurghan bir meniwi xezinisidur!
gholamidin paxta uyghurlar arisida sherqiy turkistan bayriqini eng burun, eng uzun waqit, eng kop we eng izchil hem eng tewrenmey koturgen zattur. bashqilarning bu bayraqning yenigha kelginige, qorqmaydighan bolghanliqigha aran 5-6 yil bolghan bolsa, gholamidin paxta ene shu bayraqqa yogilip we uni 92 yil koturdi.
u, putun omur boyi oz ishxanisi, oz oyidiki ish ustilige we oyige sherqiy turkistan kok bayriqini esip qoyup her kuni ene shu bayraqqa qarap hayatliq saetlirini bashlighan adem idi. mundaq uyghurdin yene qanchisi bar?
men, gholamidin paxta degen bu isimni we uning awazlirini 1985-1986-yilliri urumchide amerika awazi radiyosining ozbekche dolqunliridin anglighan we shuningdin bashlap bu kishini tonughanidim. uning yeqimliq awazliri manga we etrapimdiki xeli kop yashlargha chongqur tesir qaldurghanidi.
teqdirning orunlashturushi bilen 1998-yilidin keyin amerikada bu zat bilen bir wetendash bolush hem oxshash weten hesritini chekip, ashu yiraqta qalgha ana weten tupraqlirini seghinish musapisige erishtim, uning bilen nechche on qetimlap korushup, sohbetdash boldum, tarix we weten temisi sohbitimizning 90% tin koprekini igileytti. elwette, men bilen korushken her qandaq uyghur tarix temisida sozleshmey ketmeydu, emma men gholamidin exmet paxtadin ozum tarix sorayttim, tarixiy shexslerni sorayttim, u kishidin kop menpeetdar boldum, shuning uchunmu « uyghur omumiy tarixi» ning 1931-1937-yilliridiki sherqiy turkistan islam jumhuriyiti we 1944-1949-yilidiki sherqiy turkistan jumhuriyiti tomlirida bu zatning ismini kop yerde menbe qilip aldim.
hazirghiche 20-esir tarixida otken yuzligen muhim we meshhur tarixiy erbablar bilen sohbetdash bolup, xatiriler qaldurghan bolsam, gholamidin ehmet paxta ene shularning muhimliridin biri supitide eslimilirim, xatirilirim we kitabliridin orun aldi.
gholamidin ehmet paxtaning wapati qandaqtur 100 yilliq bir esirning axirlishishi emes! tarix axirlashmidi belki tarix yene yengidin bashlandi! uyghur tarixi buningdin keyinki dunya siyasiy we kuch -quwwetler toqunushining sehipilirige kirgusi!
gholamidin ehmet paxta ependimning basqan izliri uyghur tarixining milliy mewjutluq kuresh sehipiliridin orun alghusi! uyghur xelqining dunya yuzidiki nopusi eng kop bolghan 100 nechche milletning biri bolush supitide oz arzu-armanliri, oz kimliki, medeniyiti, siyasiy we milliy kimlikini tiklesh hem mewjutluqi uchun kurishishi tebiiy. gholamidin ehmet paxta ependi ene shundaq bir uyghur idi. ene shu sewebtin uyghur millitining uning rohining firdews jennettin bolushini tileydighanliqi shubhsizdur!
axirida shuni esletkim keliduki, uyghur nedila bolsa uning uchun yighlaydighanlarmu uyghur, uni kulduridighanmu, yighlitidighanmu we axirida komudighanmu uyghurdur! merhum gholamidin ehmet paxta ependim axirida shu realliqni yene bir qetim esletti!
gholamidin ehmet paxta ene shu uyghur bayriqigha yogilip tughulup ene shu bayraqqa yogilip dunyadin ketishni uyghurlargha ogetkenlerning biri bolup qaldi!
2025-yili 25-fewral
