tayland dolet mudapie ministiri fumtam wechayachay 2025-yili 2-ayning 27-kuni taylandning bankoktiki edliye ministirlikide, taylandta tutup turulghan uyghurlarning xitaygha qayturup berilishi toghrisidiki muxbirlarni kutuwelish yighinida, bir uyghurning ayrodromda ayropilandin chushkendiki korunushni korsetmekte.
taylandning 11 yil tutup turulghan 40 uyghurni xitaygha tapshurup berishi xelqara metbuatlarda keng inkas qozghidi. xelqaraliq kishilik hoquq teshkilatliri we bir qisim doletlerning hokumet emeldarliri, parlament ezaliri we elchixaniliri tayland hokumitining on nechche yildin beri tutup turuluwatqan 40 uyghurni xitaygha otkuzup bergenlikige qarshi naraziliq bayanati elan qilishti.
b d t insan heqliri aliy komissari wolker turk 27-fewral tayland hokumitining 40 uyghurni xitaygha tapshurup bergenliki heqqide bayanat elan qilghan. u bayanatta bu ehwaldin chongqur endishe qilghanliqini bildurup, tayland hokumitining bu qilmishini «xelqaraliq insan heqliri qanunini depsende qilghanliq» dep atighan.
bayanatta yene qayturulghan teqdirde qiyin-qistaqqa elinish, nachar muamilige uchrash yaki bashqa eghir ziyanlargha uchrash xewpi bar bolsa, qoghdilishi kerek bolghan kishilerni qayturmasliq kerekliki, tayland hokumitining qilmishi mezkur pirinsipqa xilap ikenliki tekitlengen.
amerika tashqi ishlar ministiri marko rubiyo tayland hokumitining uyghurlarni xitaygha tapshurup bergenlikini eyiblep: «uyghurlar u yerde irqiy qirghinchiliqqa duch kelmekte» degen. u bayanatida yene: «biz taylandning kem degende 40 uyghurni edliye hoquqi cheklengen we uyghurlar ziyankeshlik, mejburiy emgek, qiyin-qistaqlargha duch kelidighan xitaygha mejburiy qayturghanliqini eng kuchluk ibariler bilen eyibleymiz» degen.
engiliye tashqiy ishlar ministiri dawid lammiymu taylandning bu qararini eyibligen we qaturulghan uyghurlarning istiqbaligha kongul bolidighanliqini eskertip, «buyuk biritaniye bu guruppining (uyghurlarning) kishilik heqlirige hormet qilishqa chaqiridu» degen.
insan heqlirini kozitish teshkilatimu bu heqte bayan elan qilip, tayland hokumitining dolet ichi we xelqaraliq qanunlarni depsende qilip, eng az 40 uyghurni mejburiy qayturuwetkenlikini, ularni xitayda qiyin-qistaqqa elinish, uzun muddetlik qamaq jazasigha uchrash xewpige ittergenlikini bildurgen.
islam hemkarliq teshkilatining hindoneziye yashlar shobisi 29-fewral bayanat elan qilip, tayland hokumitining tutqundiki uyghurlarni xitaygha tapshurup bergenlikini eyibligen we xelqara jemiyetni uyghurlarni qoghdashqa chaqirghan.
malaysiya musulman yashlar herikiti «ABIM»mu tayland hokumitining bu qararidin chongqur epsuslanghanliqini we uyghurlarning teqdiridin endishe qiliwatqanliqini tekitligen. bayanatta yene bu qararning xelqara jemiyette eghir endishe qozghighandin sirt, axbarat wasitilirining keng dairilik diqqitini tartqanliqi bildurulgen.
malayshiya islam teshkilatliri kengishi bu heqte bayanat elan qilip, taylandning uyghurlarni mejburiy xitaygha qayturmasliqi kereklikini, insaniy hoquq asasida musteqil heriket qilishi zorur ikenlikini, qayturulghan uyghurlarning eghir ziyankeshlikke, qamilishqa, hetta olum jazasigha duch kelidighanliqini bildurgen.
40 uyghur 11 yildin keyin xitaygha qayturuldi
26-fewral tayland hokumitining uzun yillardin beri tutup turuluwatqan uyghurlarni xitaygha tapshurup bergenliki heqqide tarqalghan xewerler muhajirettiki uyghurlarni chochutti we qayghugha saldi.
tayland hokumitining uyghurlarni xitaygha tapshurup bergenlik ehtimalliqining nahayiti yuqiri ikenliki ilgiri suruluwatqan bir peytte, 27-fewral etigen xitayning resmiy axbarat orgini shinxua agentliqi taylandta tutup turulghan 40 neper xitay puqrasining xitaygha qayturulghanliqi heqqide xewer tarqatqan. aldinqi kuni kechte, tutup turush merkizige bir nechche aptobusning yetip kelgenliki, muxbirlarni yeqin kelturmigenliki we suretke tartishqa ruxset qilmighanliqi, bangkoktin qozghalghan bir ayropilanning qeshqerge yetip barghanliqi heqqidiki korunushler we uchurlar ashkarilinishqa bashlighan. gerche xewerde qayturulghanlarning salahiyiti, millet teweliki tilgha elinmighan bolsimu, ularning qayturulghan uyghurlar ikenliki mueyyenleshken. shuning bilen birge, taylandtiki islam jemiyetlirimu sherqiy turkistan olimalar birlikige tutup turuluwatqan uyghurlarning xitaygha qayturghanliq xewirini yetkuzgen.
nowette tayland hokumiti 40 uyghurni xitaygha qayturup bergenlikini etirap qilghan bolup, bu qetimliq heriketning tayland dolet bixeterlik kengishi we xan jemeti saqchi idarisi teripidin birlikte ijra qilinghanliqini, qalghan sekkiz uyghurning tayland qanunigha xilapliq qilghanliqi uchun, dawamliq tutup turuluwatqanliqini bildurgen.
xitay bu qetimliq qayturushta on yil ilgirikidin perqliq halda saxta teshwiqatqa alahide kuchigen bolup, uyghurlarning «wetenge qaytip ailisidikiler bilen jem bolghan»liqidek saxta korunushni otturigha chiqirip, dunyaning kozini boyashqa urundi. tayland mudapie ministirliqi bugun echilghan axbarat elan qilish yighinida xitay ewetken bir qisqa sinni muxbirlargha korsetken bolup, sinda peqet bir uyghurning ayropilandin chushup, anisi bilen quchaqliship korushkenliki korsitilgen.
erishilgen uchurlargha asaslanghanda, taylandning bixeterlik qisimliri 26-fewral kechte tuyuqsiz heriket bashlap, uyghurlar qamalghan tutup turush merkizini qorshighan we bu heriketni mexpiy ijra qilish uchun, hetta u yerning xadimlirinimu ayrim bir jaygha on nechche saet nezerbend qilghan, bu jeryanda telefonlirinimu yighiwalghan. nowette uyghurlargha alaqidar sotmu emeldin qaldurulghan.
tayland ozini qandaq aqlidi?
taylandning dolet mudapie ministiri we muawin bash ministiri pumtam wechayachay (Phumtham Wechayachai) bolsa uyghurlarni yurtigha qayturush mesilisini «bu tayland hokumitining yaxshi niyet bilen qilghan ishi, hechqandaq yaman niyet yoq. ularning tutqundin qutulushi yaxshi ish. shundila ular urugh-tughqanliri bilen, er-ayalliri bilen, perzentliri bilen jem bolup, normal turmushini eslige keltureleydu» degen. u yene ozlirining bu qayturulghan uyghurlarning ehwalini dawamliq igilep turidighanliqini bildurgen.
2025.02.28
