doktor katerin owen |  2025 -yili 25-fewral

menbe: tashqi siyaset merkizi

terjime: uyghur tetqiqat instituti       tehrir: abdurehim dolet

otken hepte, tramp hokumiti seudi erebistanda kiremil wekilliri bilen uchriship, ukrainadiki uch yilliq keng kolemlik urushni axirlashturush yolliri toghrisida sohbetleshti. bu ikki tereplik yighinning yawropa bixeterlik qurulmisidiki kirizisni ashkarilighanliqi heqqide alliqachan nurghun pikirler otturigha qoyuldi.

emma, bu yighinda korulgen rusiye-amerika yeqinlishishining xitaygha korsitidighan tesirige anche kop diqqet qilinmidi. urushning kop qismida, rusiyening xitayning siyasiy we iqtisadiy qollishigha bolghan ehtiyaji xitayning rusiyege bolghan ehtiyajidin bekrek kuchluk idi. hazir bolsa weziyet ozgirishke bashlidi.

gherbtiki nurghun kishiler beyjingning urushni eyiblimesliki we gherbning rusiyege qoyghan jazalirigha emel qilmasliqini, uning xelqaradiki eng muhim ittipaqdishining xata heriketlirini qollash dep chushendi. lekin xitay ichide ehwal bashqiche idi. xitay tetqiqatchilar urushning sewebliri we jawabkarliqning qeyerde ikenliki toghrisida qizghin munazirileshkende, ular adette oz dolitining pozitsiyesini uzundin buyan dawamliship kelgen xelqara tinchliq, siyasiy bitereplik we nato emeliyleshturgen «bilokluq siyaset»ke qarshi turush pirinsipining yengi ipadisi dep qaridi.

derweqe, otken uch yil ichide, xitay ukrainada tinchliq ornitish heqqide bezi tekliplirini ilgiri surdi. keng kolemlik basturup kirishning birinchi yilida, xitay gherblikler we ukrainaliq analizchilar teripidin bek mujmel dep tenqidlengen 12 maddiliq tinchliq pilanini elan qildi.^[1] 2024-yili may eyida, xitay bilen biraziliye birlikte ukraina pirezidenti zelenskiy teripidin rusiyege bekrek merkezleshken dep ret qilinghan 6 maddiliq tinchliq teklipini otturigha qoydi. yeqindila, xitay amerika bilen rusiye otturisidiki tinchliq sohbetlirini qarshi alidighanliqini, hemde barliq menpeetdar tereplerning sohbetlerge qatnishishi kereklikini bildurdi.^[2] biraq, ilgiriki tinchliq berpachisi bolush urunushlirigha qarimay, bu yighin xitayning herqandaq tinchliq kelishimidiki rolining cheklik ikenlikini korsetti. yuqiri derijilik tinchliq-sohbet ustilide orun alalmay, xitayning diplomatik paaliyetliri koprek birleshken doletler teshkilatining munasiwetlik qararliri uchun omumiy jenub elliri arisida qollash toplashqa yuzlendi.

bu rusiye-xitay «cheksiz dostluqi»gha nisbeten nemidin derek beridu? ashkara ittipaqdashliqqa qarimay (asasen gherbning diqqitini tartish uchun), rusiye-xitay munasiwiti uzun muddetlik jiddiychiliklerdin xaliy emes. ukrainada tramp hokumiti wasitichilik qilghan tinchliq kelishimi xitayning xelqara sistemidiki ornigha muhim tesirlerni korsitishi mumkin. bu yerde uch nuqta alahide kozge cheliqidu.

birinchidin, bu kelishim xitayning trampning qarshi turush pozitsiyesige taqabil turushini teximu qiyinlashturushi mumkin. yengi hokumet alliqachan xitay mallirigha 10% baj qoydi. rusiyeni qollaydighan tinchliq kelishimi rusiyeni amerikaning xitay iqtisadini cheklesh heriketlirini qollashqa undishi mumkin.

ikkinchidin, bu beyjingning teywen mesilisige bolghan muamilisini teximu murekkepleshturuwetidu. tramp mudapie chiqimlirini towenlitish uchun shi we putin bilen uch tereplik yighin otkuzushni teklip qilghan bolsimu, amerika hokumet tor betidiki soz-ibarilerning ozgirishi yengi hokumetning teywen musteqilliqini qollaydighanliqini korsitidu. bundaq weziyette, rusiyening beyjingni yoshurun yaki ashkara qollishi bolmisa, her qandaq herbiy heriket teximu xeterlik bolup qalidu.

uchinchidin, bu xitayning xelqaraliq tesiri we dunyawi yumshaq kuch tarqilishini teximu ajizlashturushi mumkin. rusiye alliqachan amerika bilen munasiwetlerni toluq normallashturushqa chaqirdi. eger bundaq ozgirish yuz berse, xitay dunya sehniside barghanseri yalghuzliship, ajizlashqan halette korunidu.

rusiyening toluq kolemlik basturup kirishining uchinchi yilida, bir nerse eniq: amerika – rusiye – xitay uchbulungi uch kuchning hemmisini qanaetlenduridighan shekilde mewjut bolushi natayin. biraq her uch hokumetning ortaqliqi – ukrainada yashawatqan xelq adil dep qaraydighan tinchliqqa hormet qilmasliqtur.

doktor katerin owen tashqi siyaset merkizining ilmiy tetqiqat xadimi.

eskertish: bu maqalidiki kozqarashlar aptorgha wekillik qilidighan bolup, tashqi siyaset merkizining kozqarashlirini eks etturmeydu.

paydilinish menbeliri:

[1] xitay xelq jumhuriyiti tashqi ishlar ministirliqi, ‘ukraina kirizisini siyasiy hel qilish toghrisida xitayning pozitsiyesi’, 24-fewral 2023,

ttps://www.mfa.gov.cn/eng/zy/gb/202405/t20240531_11367485.html 

Gov.Br, [2]  biraziliye we xitay rusiye we ukrainaning qatnishishi bilen tinchliq sohbetliri uchun ortaq teklip sundi’, tashqi ishlar, planato, 23-may 2024,

https://www.gov.br/planalto/en/latest-news/2024/05/brazil-and-china-present-joint-proposal-for-peace-negotiations-with-the-participation-of-russia-and-ukraine.