muhemmed yusup
ebu zer reziyellahu enhudin riwayet qiliniduki, peyghember eleyhissalam mundaq degen: [atَّqِ allه حyثma kntَ, oأtْbِعِ alsَّyَِّةَ alحsَnَةَ tَmْحُهَa, oxalِqِ alnasَ bxlُq حsn] «nedila bolsang allahtin qorqqin, yamanliqni yaxshiliq bilen ochurgin, kishilerge guzel exlaq bilen muamile qilghin»[1].
bu hedis lewzi qisqa, mezmuni mol hedislerdin bolup, peyghember eleyhissalam buningda insanning allah taala bilen bolghan, ozi bilen bolghan we bashqilar bilen bolghan alaqisining pirinsipini bayan qilghan. insan uch terep bilen alaqidar bolup, birinchisi, allah taala bilen, ikkinchisi, ozi bilen, uchinchisi, bashqilar bilen bolidu.
1. bizning allah taala bilen bolghan muamilimiz teqwaliq ustige qurulidu, yeni allah taaladin eyminish, uning hemishe biz bilen bille bille ikenlikini, gep-sozlirimizni, ish-heriketlirimizni kozitip turidighanliqini, hetta oylighanlirimiznimu bilip turidighanliqini estin chiqarmighan halda ish korush bilen bolidu. chunki, allah taala ilmi we qudriti bilen hemishe biz bilen billidur. ﴿oَهُoَ mَعَkُmْ أَyْnَ mَa kُnْtُmْ﴾ «siler qeyerde bolsanglar, u siler bilen billidur»[2] degen ayet buni tekitleydu.
siz allah taalaning hemishe siz bilen bille ikenlikige, yaxshi- yaman hemme ishingizni korup we bilip turidighanliqigha, uninggha asasen sizdin hesab alidighanliqighan sheksiz ishengen waqtingizda imanning eng towen derijisini hasil qilghan bolisiz. siz meyli kunduzde yaki kechide bolung, meyli adem bar yerde yaki hechkim yoq yerde bolung, allah taalaning sizni kozitip turidighanliqini, herikitingizni korup, sozliringizni anglap turidighanliqini hes qilghiningizda gunah qilishtin qorqisiz. chunki, u chaghda siz sizge qarap turghan zattin haya qilisiz. buning ozi sizning imaningizning delilidur.
2. bizning ozimiz bilen bolghan muamilimiz nepsni paklash ustige qurulidu. bu ozimizni tekshurup turush we yaxshi emellerni kop qilish arqiliq gunahlirimizni, yamanliqlirimizni yuyup turush bilen bolidu. ﴿إِnَّ alْحَsَnَatِ yُذْهِbْnَ alsَّyَِّatِ﴾ «yaxshi ishlar arqiliq yaman ishlar yuyulidu»[3] degen ayet buninggha isharet qilidu. gunahni we yamanliqni qilip bolup tewbe qilip qoyush bilenla ish tugimeydu, belki yaxshi ishlarni qilish telep qilinidu.
allah taala perishtilerge eqil, haywanlargha neps ata qilghan bolsa insanlargha hem eqil hem neps ata qilghan. insan bu ikkisi bilen allah taalaning imtihanigha salahiyetlik bolghan we sinaq dunyasigha ewetilgen. allah taala bizge ata qilghan neps sayisida biz bir qetim sewr qilish bilen, yene bir qetim shukur qilish bilen allah taalagha yeqinliq hasil qilimiz. chunki, imanning yerimi sewr, qalghan yerimi shukurdur. bu ikkisi bilen imanimiz toluqlinidu. nawada bizni gunahqa buyruydighan nepsimiz bolmighan bolsa idi, biz bu ikki xisletni hasil qilalmighan bolattuq.
3. bizning bashqilar bilen bolghan muamilimiz guzel exlaq ustige qurulidu. birawning guzel exlaqi uning imanning kamilliqini korsitidu. chunki, peyghember eleyhissalamning «imani eng kamil adem eng exlaqliq ademdur» degen sozi buni tekitleydu.
dindarliq bilen exlaq otturisida zich munasiwet bolup, exlaq dinning yadrosi we uning ghayisidur. putun ibadetlerning wezipisi exlaqni tuzesh, nepsni paklashtur. peyghember eleyhissalam buni chushendurup, «men peqet guzel exlaqlarni toluqlash uchunla ewetildim»[4] dep korsetken. quran kerimde guzel exlaq iman bilen qoldash, ibadet bilen yandash bolup kelgen. muminun surisining beshidin toqquz ayet, furqan surisining 63- ayitidin 68- ayitigiche muminlerning ibaditi bilen exlaqi maxtalghan.
yuqiriqi uch tereplime alaqe bizdin semiymilikni we aktipliqni telep qilidu.
[1] imam tirmizi riwayiti.
[2] hedid surisi: 4- ayet.
[3] hud surisi: 114- ayet.
[4] imam buxari riwayiti.
muhemmed yusup islam bilimliri tori
2025-yili 20-mart
