amerika xelqara diniy erkinlik komiteti (USCIRF) ning 2025-yilliq doklati xitayning diniy erkinlikke dexli-teruz qilishini dunyadiki eng nachar doletler qatarigha kirguzdi. doklatta bolupmu uyghur musulmanlirini nishan qilghan basturush we «xitaylashturush» (sinicization of religion) siyasitining qattiq ijra qiliniwatqanliqi bayan qilinghan. doklatqa qarighanda, xitay hokumiti bu basturush siyasetlirini 2024-yilimu dawamlashturup, xelqara kishilik hoquq mizanigha emel qilishni ret qilghan.
doklatta mundaq deyildi: xitay doliti xitay kommunistik partiyisining rehbiri shi jinpingning «dinni xitaylashturush» siyasitini dawamliq yolgha qoyup, barliq diniy guruppilarning j k p siyasiy idiyisi we siyasitige toluq sadiq bolushini telep qilidu. bu siyaset uyghur musulmanlirigha alahide eghir tesir korsitidu. 2-ayda uyghur aptonom rayonining diniy ishlar toghrisidiki belgilimisige ozgertish kirguzulushi bu zalim siyasetning bir qismidur. 3-ayda, j k p uyghur aptonom rayonining sekritari ma shingruy islamni xitaylashturushning muqerrer yuzlinish ikenlikini otturigha qoydi.
doklatta, xitay hokumitining diniy guruppilargha qaratqan zulum siyasitini dawamlashturuwatqanliqi we bu guruppilarning j k p ning idiyiwi telipini orundashqa mejburlanghanliqi bayan qilinghan. bu ehwalning bolupmu uyghur musulmanliri, tunggan musulmanliri we tibet buddistlirigha qarshi kishilik hoquqning eghir dexli-teruzgha uchrishigha seweb bolghanliqi korsitilgen. hokumetning nurghun tunggan meschitlirining binakarliq qurulmisini ozgertip, bu dua-tilawet sorunlirini xitayche pason bilen almashturghanliqi tekitlengen.
doklatta deyilishiche, xitay diniy erkinlikni cheklesh uchun meschit we bashqa dua-tilawet sorunliri etrapida yuqiri texnikiliq kozitish sistemisini dawamliq ishlitidu.
doklatta mundaq deyildi: xitay hokumiti uyghur musulmanlirini diniy paaliyetliri uchun dawamliq turmige tashlaydu. xeyr-saxawet iane qilish yaki diniy telim-terbiye berish qatarliq jinayetler bilen turmige tashlanghan uyghurlarning sani kunseri kopeymekte. mesilen, 96 yashliq imam abidin damollam 2-ayda 9 yil turmide yatqan mezgilde turmide qaza qilghan. abidin damollam «diniy ashqunluqni terghib qilish» bilen eyiblinip turmige tashlanghan.
dolet halqighan besim
doklatta korsitilishiche, chetelge qechip ketken uyghur we tibet diasporalirigha qaritilghan besim we tehdidler dawamlishiwatqan bolup, chegra sirtidiki bu jemiyetler dawamliq besimgha uchrimaqta. xitay hokumiti muhajirettiki kiishilerni jimiqturush uchun aililerge qaritilghan tehdid, qara chaplash we kozitish taktikisini qollinidu. buningdin bashqa, sherqiy turkistangha qilinghan ziyaretler arqiliq, xitay bu rayonda sadir qilinghan kishilik hoquq depsendichilikini yoshurushqa we xelqara tenqidni chetke qaqmaqchi boluwatidu.
doklatta, shi jinpingning 2023-yili san firansiskoda ziyarette bolghanda uyghur, tibet we xongkong paaliyetchilirining namayishigha qarshi zorawanliq ishlitilgenliki bayan qilinghan. doklatta korsitilishiche, xitay qollighan diaspora guruppilirining bu basturush heriketliri xitayning chetellerdiki uyghur we tibet jemiyetlirini istrategiyilik jimiqturush uchun pilanlighan paaliyiti dep qaralghan.
xelqaraliq inkas we tewsiyeler
doklatta yene amerika hokumitige bezi tewsiyeler otturigha qoyulghan. bolupmu, xitayning diniy erkinlikke dexli-teruz qilishini asanlashturidighan texnikilarni ishlitishni cheklesh uchun yengi qanunlarni chiqirish kerekliki tekitlendi. bu arqa korunushte, 2018-yilliq uyghur mejburiy emgek qanuni we eksportni kontrol qilish qanunida chiqirilidighan belgilimining muhimliqi bayan qilindi.
2025-yili 29-mart
