aptor: yatish yadaw (Yatish Yadav)
xitayning balqanlishishi(balkanisation)[1] qash bilen kirpikning arisidiki ish bolup qaldi. xitay kompartiyesining ichki qismidiki atalmish ittipaqliq uchila goroh qiyin ehwalgha chushup qalghanliqi uchunla mewjut bolup turuwatidu. bu kelgusi bir nechche ayda teximu keskinliship bir meydan inqilabning bashlinishini kelturup chiqirishi mumkin, buning bilen bu dolet yette musteqil territoriyege parchilinidu.
jyang zemin bashchiliqidiki shangxey gorohi bilen xu jintaw bashchiliqidiki beyjing gorohi shi jinping bashchiliqidiki jenjyang gorohi bilen yoshurun urushqa kiriwatidu. her bir goroh meynet siyasiy oyunda bashqilarning tesirini yoqitish uchun tirishiwatidu. sehnining arqisida bolsa, emgek kuch baziri tewrimekte; hazirqi hakimiyetke qarshi demokratik heriketler ewj almaqta. lekin bular dolet ichi we xelqara mediyada asasen tilgha elinmaydu.
xitaydiki parakendichilikni yeqindin kozitip keliwatqan kozetkuchiler we analizchilar bu hakimiyetning yeqilishining tezlishiwatqanliqigha ishinidu. chunki, oktichilerge qarshi mislisiz basturush, adwokatlar we kishilik hoquq paaliyetchilirining ghayib bolushi xitayning ichki qismida ghayet zor bir qalaymiqanchiliqni kelturup chiqarmaqta.
«axbarat wastilirigha bolghan qattiq kontrolluq astida, xitay her qaysi olkiliride yuz bergen yuzligen qarshiliq heriketlirige dair xewerlerni ghelbilik qamal qildi. lekin, bir qisim yer asti paaliyetchiliri bizni kompartiyening 19- nowetlik memliketlik qurultiyi echilishtin burun shi jinping hakimiyitige qarshi buyuk bir isyan koturulidighanliqigha dair tepsilatlar bilen teminlidi.»
«xitay axiri burulush nuqtisigha yetip keldi: xitaydiki bir meydan inqilabtin keyin, shinjang, manjuriye, xongkong, tibet, chengdu, jangjung we shangxey erkin doletlerge aylinidu.» ularning eytishiche, xitay hokumiti hazir kuchep kishilerning diqqitini xitay – hindistan chegra mesilisi we shimaliy koriyening amerikigha qarshi yadro tehditige burap, shi jinping uchun qollash herikiti elip beriwatidu. tonulghan xitay kishilik hoquq paaliyetchisi we adwokat teng byawning eytishiche, xitay ochekishishni ulghaytmaqta, shi jinping bolsa bu pursettin paydilinip ajizlap ketiwatqan qollash bazisini kucheytmekte.
teng byawning eytishiche, xitaydiki hinidstangha qarshi bezi namayishlar kompartiyening qollishi astida elip berilmaqta. demokratiye paaliyetchiliri tinch halda xitayning bir partiyelik hakimiyitige qarshi bir demokratik hokumet qurush layihesi tuzmekte.
«bu besh yilda bolamdu yaki 10 yildimu bilmeymiz. shunisi eniqki, biz saqlawatmaymiz, ekische 1989- yilidikidek inqilabtin yene birini qozghash uchun teyyarliq qiliwatimiz. gerche shi jinping hakiymiyiti ijtimaiy taratqular we bloglargha qarita basturush elip beriwatqan bolsimu, lekin paaliyetchiler we adwokatlar bashqa wastiler arqiliq uchur tarqitip inqilabqa yardem bermekte.» dedi teng byaw.
«xitay kompartiyesining asasliq nishani barliq wastilerdin paydilinip mutleq monopolluqni qolgha kelturush, lekin biz 2000- yilining bashliridin buyan, kishilik hoquq gorohlirini kucheytip, inqilab ozimizge inqilab qilish imkaniyiti yarattuq. shi jinping rehberlikidiki kompartiye yene partiye bilen xelq arisidiki kirizisqa we iqtisadiy kirizisqa duch kelmekte.»
«teximu kop kishi shi jinpingning teshwiqatlirigha ishenmeslikni qarar qiliwatidu. namratlar bilen bir uchum baylar arisidiki hang kengiyiwatidu. peqet yuqiri derijilik emeldarlar we shi jinping bilen yeqin munasiwiti bar bolghan kishilerla tereqqiy qiliwatidu, bu del kishilerning kompartiyede bir siyasiy islahatni korelmeslikining sewebi, lekin ular yiltizidin qomuriwetishni oylaydu.» dedi teng byaw. u ilgiri demokratik heriketlerni qollighanliqi uchun xitay hokumiti teripidin turmige qamalghan.
xitay uyghur musulmanlirini asas qilghan shinjang rayoni(sherqiy turkistan – t)da basturush elip barmaqta.
xewer qilinishiche, bu qetim nowet tilgha kelgen bolup, bu shinjangning xoten rayonida bu yil 7- ayning bashlirida bashlanghan. xitay hokumiti mekteplerdin uyghur tilini siqip chiqirip, xitaychini omumlashturushni qarar qilghan.
xewer qilinishiche, «bu ramizanda roza tutush cheklengendin keyinki yene bir zerbe. otken alte – yette ayda, xitay hokumiti shinjangdiki musulmanlargha qarita bir qatar siyasetlerni yolgha qoydi. bu pat yeqinda partlaydighandek qilidu.» manjuriye bashqa bir kritik nuqta bolup, 2008- yili bashlanghan emgek kuchi baziri qalaymiqanchiliqi omumiyuzluk topilanggha aylanmaqta. 2010 we 2011- yilliri hokumet 15 mingdin artuq demokratiye namayishi we qalaymiqanchiliqqa duch kelgen bolup, bularning sani izchil ashmaqta.
doklamda ochekishish dawamlishiwatqan bir sharaitta, yer asti paaliyetchiliri iyul eyida shinjangda 137 qanliq qarshiliq weqesi bolghanliqi uchurini ashkarilidi. sanliq melumatlar, partkom sekritari chen chuengoning rehimsizlerche basturushigha qarimastin, kunige ottura hesab bilen tot qetim hakimiyetke qarshi paaliyet bolghanliqini korsitip beridu. shundaqla, oxshash waqt ichide sichuen olkisining merkizi chengduda 103 qetim namayish bolghan bolup, kopinchisi demokratiye qollighuchiliri teripidin elip berilghan. nobel mukapati sahibi lyu shyawboning olumi we uning dengizgha depne qilinishi bilen xitay chong quruqluqi we xongkongda xitay kompartiyesige qarshi namayishlar ewj aldi.
xongkongdiki paaliyetchi we adwokat xang tungchowning qarishiche, xitayning yimirilishi sowet ittipaqigha oxshash tuyuqsiz bolidu, buni ozining byukrat tuzulmisi we gorohwazliq korushi kelturup chiqiridu. «xitay kompartiyesi yeqinqi yillardin buyan zor kolemlik qolgha elish herikiti elip berip, nurghun paaliyetchini ghayib qildi we awazini ochurdi.» dedi u. kompartiye 1981- yili 6- aydiki bir yepiq yighinda maw zedung siyasetlirining kemchiliklirini bahalap chiqip, uningda helhem kemchilik we xataliqlarning barliqini, partiye ichidiki we partiye bilen xelq arisidiki ittipaqliqning xitayche sotsyalizmni zamaniwilashturushning asasiy kapaliti ikenlikini etirap qilghan. qarighanda bu kapalet kuchini yoqitiwatqandek qilidu.
[1] balqanlishish: bir siyasiy uqum bolup, bir dolet yaki rayonning kichik parchilargha bolunush jeryanini ipadilesh uchun ishlitilidu.
