pakistanning tashqi siyasiti, rayondiki xewpsizlik tehditliri, iqtisadiy beqindiliq we musulman dunyasida yetekchi bolush arzusi qatarliq murekkep hem ziddiyetlik amillar arisida tengpungluq saqlash yolidiki bir kureshtur. bu tenglimining merkizide, xitay bilen barghanseri chongqurlishiwatqan istrategiyelik ittipaqi yatidu, bolupmu xitay-pakistan iqtisadiy karidori (CPEC), xitayning «bir belbagh bir yol» teshebbusining bayraqdar turi supitide bu munasiwetni teximu mustehkemlidi. shuning bilen bir waqitta, bu ittipaq pakistanning sherqiy turkistandiki uyghur kirizisige tutqan pozitsiyesini shekillendurdi. sherqiy turkistanda uyghurlargha qarita elip beriliwatqan omumyuzluk tutqun qilish, mejburiy emgek, din we medeniyetni yoqitish we bashqa kishilik hoquq depsendichilikliri xelqara kishilik hoquq teshkilatliri teripidin sistemiliq xatirilendi we eyiblendi. kishilik hoquq nuqtisidin qarighanda, pakistanning bu kirizisqa qarita sukut qilishi, hetta bezide aktip hemkarlishishi peqet geopolitikiliq menpeetperestlik bolupla qalmay, belki chongqur exlaqiy we insaniy mehrumluq dep qarilishi kerek. bolupmu, pakistanning hindistan bilen dawamlishiwatqan xewpsizlik mesililiri we bu sewebtin xitaygha bolghan beqindiliqi, uyghur mesiliside xitay siyasetlirini qollishining asasliq sewebi supitide otturigha chiqmaqta. buningdin sirt, pakistanliq yotuberlarning bes beste xitayning sherqiy turkistan siyasetlirini aqlash musabiqisige kirishi, doletning bu sukutining jamaet pikrini shekillendurush yoli bilen qandaq destekliniwatqanliqini ashkarilap beridu. bu analiz, pakistanning uyghur siyasitini tarixiy nuqtidin qolgha elip, hindistan amili we ijtimaiy taratqu piropagandisining (teshwiqatining) tesirini tekitleydu, siyasetning insaniy, ichki, rayonluq we yershariwi qatlamlirini tekshuridu we pakistanning dolet menpeeti bilen kishilik hoquq otturisidiki tengqisliqi heqqide soal otturigha qoyidu.

tarixiy arqa korunush: xitayni qollaydighan siyasetning yiltizi we ziyaﺋulheq

pakistanning xitay bilen bolghan munasiwiti 1960-yillarda bashlanghan istrategiyelik ittipaq supitide shekillengen idi. soghuq munasiwetler urushi dewride, hindistan bilen bolghan riqabet, bolupmu keshmir mesilisi we chegra toqunushliri pakistanni xitay bilen yeqinlishishqa undigen. xitay, hindistangha qarshi tengpunglashturush amili supitide pakistangha herbiy we diplomatik yardem bergen, bu ikki dolet otturisidiki beqindiliqni kucheytken. emma, uyghur mesilisige qaratqan siyasiti, 1977-1988-yilliri arisida pakistanni bashqurghan sabiq pirezident ziyaﺋulheq dewrini hesabqa almighanda, asasen xitayning menpeetige uyghun bir siziqta dawamlashqan. ziyaﺋulheq dewride, pakistan sherqiy turkistandiki uyghurlargha teximu hesdashliq pozitsiyeside bolghan, bir qisim uyghur musapirlirigha panahliq bergen we xitayning rayondiki siyasetlirige motidil tenqidlerni otturigha qoyghan. bu dewr, pakistanning islam dunyasida yetekchi bolush arzusini kucheytish tirishchanliqi, afghanistandiki sowet ishghaliyitige qarshi kuresh we soghuq munasiwetler urushining heriketlendurguch kuchliri bilen shekillengen.

ziyaﺋulheq dewrini hesabqa almighanda, pakistanning uyghur siyasiti istrategiyelik sukut we xitayni qollash bilen xarakterlengen. 1990-yillardin bashlap, xitayning yershariwi iqtisadiy we herbiy kuchining eshishi, pakistanning bu ittipaqqa bolghan beqindiliqini teximu ashurdi. 2015-yili bashlanghan  pakistan iqtisadiy karidori, 62 milyard dollarliq selinma bilen pakistanning ul muessese qurulushliri, energiye we qatnash sahelirini ozgertip, xitayni pakistanning eng muhim ittipaqdishi halitige kelturdi. bu iqtisadiy beqindiliq, hindistan bilen dawamlishiwatqan xewpsizlik mesililiri bilen birliship, pakistanning sherqiy turkistandiki kishilik hoquq depsendichiliklirige qarita tenqidiy pozitsiyede bolushini asasen mumkinsiz halgha kelturdi. hindistanning rayon xarakterlik kuch supitide qed koturushi we keshmirdiki jiddiychilikler, pakistanni xitayning herbiy we diplomatik yardimige teximu mohtaj qildi. mesilen: xitay b d t xewpsizlik kengishide keshmir mesiliside pakistanning meydanini qollap, hindistangha qarshi bir tengpunglashturghuch amil bolup keldi. bu nuqtida, xitayning uyghur siyasetlirini tenqid qilish, pakistan uchun peqet iqtisadiy jehettinla emes, belki xewpsizlik jehettinmu istrategiyelik bir xeter hesablinidu.

pakistanning xitayni yaqlaydighan pozitsiyesi resmiy bayanatlardimu eniq korunmekte. 2019-yili bir pakistanliq diplomat sherqiy turkistanda diniy yaki medeniyet zulmi yoqluqini ilgiri surup, xitayning «terrorluqqa qarshi kuresh» bayanini qollighan. 2021-yili bolsa, eyni waqittiki bash ministir imran xan sherqiy turkistan mesilisi toghrisidiki soallardin ozini qachurup, xitaygha bolghan ishenchisini tekitligen we gherbning tenqidlirini siyasiy gherezlik dep atighan. bu tarixiy izchilliq, pakistanning uyghur kirizisige qaratqan siyasitining peqet iqtisadiy mejburiyetler bilenla emes, belki hindistan bilen bolghan xewpsizlik merkezlik geopolitikiliq istrategiyeler bilenmu shekillengenlikini korsitip beridu.

kishilik hoquq kirizisi: uyghur musapirliri pajiesi

pakistan, sherqiy turkistandiki zulumdin qachqan sani tolimu az, intayin ajiz bir uyghur musapirliri topigha sahibxanliq qilmaqta. lekin, kishilik hoquq nuqtisidin qarighanda, bu musapirlar asasiy hoquq we erkinliklerdin mehrum halda yashimaqta. xitay dairilirining besimi astida, pakistanliq emeldarlar uyghurlarni nazaret astida tutush, parakende qilish we bezi ehwallarda dolettin qoghlap chiqarmaqta. doklatlarda, pakistan xewpsizlik kuchlirining xitay bilen axbarat ortaqliship, uyghur jamaitini kozitiwatqanliqi we bezi musapirlarning xitaygha qayturup berilgenliki korsitilgen. bu kishiler xitayda qiynash, turmige tashlinish yaki teximu eghir muamililerge duch kelmekte.

uyghur musapirlirining ehwali, bolupmu 2023-yili ramizan eyida zor derijide eghirlashti. xitayning sherqiy turkistanda roza tutushni chekligenliki toghrisidiki xewerler, pakistandiki uyghur aililirige qiliniwatqan nazaret we tehditlerni kucheytti. qanuniy salahiyettin mehrum nurghun uyghur, olturush yaki puqraliq salahiyiti elishta biyurokratik tosalghulargha uchrimaqta, bu ularni dolettin qoghlap chiqirilish xewpige duchar qilmaqta. 2023-yili noyabirda, «erkin asiya radiyosi» pakistanliq emeldarlarning bir qanche uyghur musapirni nazaret astigha alghanliqini xewer qildi, bu xelqara kishilik hoquq teshkilatlirining naraziliqini qozghidi.

pakistandiki uyghurlar, xitayning uzun qolining tesiri astida qorqunch ichide yashimaqta. xitay dairilirining, pakistanliq emeldarlargha uyghurlarning paaliyetlirini kozitish we herikitini cheklesh toghrisida besim qiliwatqanliqi bilduruldi. dunya uyghur qurultiyi pakistanni «xitaydin qachqan uyghur musulmanlirigha besim ishlitish» bilen eyiblidi we bu siyasetlerning ochuq-ashkara kishilik hoquq depsendichiliki ikenlikini tekitlidi. kishilik hoquq nuqtisidin, pakistanning bu pozitsiyesi peqet musapirlargha qarita sel qarashla emes, belki xitayning sistemiliq basturush siyasetlirige aktip maslishishtek bir jinayet sherikchilikidur. bu siyasetler, 1951-yilidiki musapirlar kelishimi, b d t ning qiynashqa qarshi turush ehdinamisi we bashqa xelqara kishilik hoquq normilirigha xilap bolup, pakistanni kishilik hoquqni depsende qilghuchi ornigha chushurup qoymaqta.

ichki heriketlendurguch kuchler: islam ittipaqliqi arzusining yimirilishi we yotuber propagandisi

musulmanlar kop sanliqni igileydighan bir dolet bolush supiti bilen pakistan, tarixta keshmir, pelestin we bashqa musulman jamaetlirining heq-hoquqlirini qoghdaydighan bir dolet supitide tonulghan. emma, sherqiy turkistandiki uyghur kirizisigha qarita sukut qilishi, pakistanning bu arzusining chinliqigha dagh chushurdi. kishilik hoquq nuqtisidin, bu sukut, pakistanning islam qerindashliqi pirinsipigha xiyanet qilghanliqini we exlaqiy chokushke yuz tutqanliqini korsitidu. musulmanlarning heq-hoquqliri uchun kuresh qilidighan diniy we jihadiy guruppilarningmu bu mesilide sukut qilishi alahide diqqetni tartidu. bu guruppilarning sukut qilishi, doletning qattiq kontrolluqi, xitaygha bolghan iqtisadiy beqindiliq we hindistan bilen bolghan xewpsizlik endishilirining yaratqan istrategiyelik mejburiyetler bilen chushendurulushi mumkin.

jamaet pikri sewiyeside, uyghur mesilisige bolghan tonush cheklik, emma ijtimaiy taratqu supiliri, bolupmu X (sabiq tiwitter), bezi pakistanliqlarning uyghurlargha hesdashliq qiliwatqanliqini korsetmekte. mesilen: sherqiy turkistandiki roza cheklimisi qatarliq weqeler, xelq arisida naraziliq qozghighan, emma bu naraziliqlar dolet teripidin basturulghan. yerlik taratqularning uyghur kirizisigha cheklik orun berishi we hokumetning dolet xewpsizliki bayani jamaet munazirisini tosup qoyghan. emma, teximu endishe qilarliq bir yuzlinish shuki, pakistanliq yotuberlarning xitayning sherqiy turkistan siyasetlirini aqlash musabiqisige kirishishidur. bezi dangliq pakistanliq mezmun ishliguchiler, xitayning rayondiki siyasetlirini «terrorluqqa qarshi kuresh» we «iqtisadiy tereqqiyat» dep chushendurgen onlarche wideyolarni elan qildi[1, 2, 3]… bu wideyolar, xitayning resmiy bayanini qobul qilip, uyghur turklirige qaritilghan kishilik hoquq depsendichiliklirini ya kormeske selip yaki qanunlashturup korsetmekte. bu mezmunlarning kopinchisi, xitayning pakistandiki iqtisadiy turlirini maxtaydighan teleppuzda bolup, uyghur mesilisini munazire qilishtin ozini qachuridu yaki mesilini xitayning ichki ishi dep korsitidu.

bu yotuberlarning paaliyetliri, kishilik hoquq nuqtisidin qarighanda, pakistanning jamaet pikrini shekillendurush urunushlirining bir qismi dep qarilishi mumkin. xitayning iqtisadiy qollishi yaki doletning ilhamlandurushi bilen ishlendi dep qaralghan bu mezmunlar, pakistan jemiyitide xitaygha qarita ijabiy bir obraz yaritishni meqset qilmaqta. lekin, bu teshwiqat urunushliri kishilerni uyghurlarning yashawatqan pajiesige kozge yumushqa elip baridu we pakistanning islam ittipaqliqi arzusini teximu ajizlitidu. yotuberlarning bu musabiqisi, shuning bilen bir waqitta pakistandiki pikir erkinliki muhitining cheklimige uchrighanliqinimu korsitip beridu, chunki tenqidiy awazlar boghuluwatqan bir peytte, xitayni yaqlaydighan mezmunlargha yol echilmaqta. kishilik hoquq qoghdighuchiliri, bu xil mezmunlarning pakistan jemiyitide uyghur kirizisigha bolghan tonushni basturuwatqanliqini we hokumetning exlaqiy mesuliyettin qechishigha yol qoyuwatqanliqini bildurmekte. bu ehwal, pakistanning oz puqralirining pikir erkinlikini cheklewatqanliqini we islamiy kimlikini geopolitikiliq menpeetler uchun qurban qiliwatqanliqini korsitidu. bu ziddiyet, bolupmu yashlar we aktip paaliyetchiler arisida hokumetke qarita naraziliqni kucheytmekte, bumu uzun muddette ichki muqimsizliqqa yol echishi mumkin.

rayonluq we yershariwi munasiwetler: hindistan amili we kishilik hoquq normiliri bilen toqunush

pakistanning uyghur siyasiti, rayonluq we yershariwi geopolitikiliq heriketlendurguch kuchler bilen zich munasiwetlik. hindistan bilen dawamlishiwatqan riqabet, bolupmu keshmir mesilisi we chegra toqunushliri, pakistanning tashqi siyasitini shekillenduridighan asasliq amillardur. hindistanning rayon xarakterlik kuch supitide qed koturushi, pakistanni xitayning herbiy, iqtisadiy we diplomatik yardimige teximu beqindi halgha kelturdi. pakistan iqtisadiy karidori, peqet iqtisadiy bir turla emes, shuning bilen bir waqitta hindistangha qarshi istrategiyelik bir tengpunglashturush amili depmu qaralmaqta. xitayning b d t xewpsizlik kengishide keshmir mesiliside pakistanni qollishi we hindistangha qarshi diplomatik bir qalqan bilen teminlishi, bu ittipaqning xewpsizlik qatlimini kucheytti. bu dairide, xitayning sherqiy turkistandiki uyghur siyasetlirini tenqid qilish, pakistan uchun peqet iqtisadiy jehettinla emes, belki hindistangha qarshi hayatiy muhim bir ittipaqdishidin ayrilip qelish xewpinimu tughduridu.

musulman dunyasida, pakistanning sukuti, islam hemkarliq teshkilati qatarliq supilardimu eks etmekte.islam hemkarliq teshkilati sherqiy turkistan mesiliside peqet motidil bayanatlarni berip, xitayning terrorluqqa qarshi kuresh hekayisini qollidi. bu, xitayning «bir belbagh bir yol» turliri arqiliq musulman doletliri ustidiki iqtisadiy ‍utuqini eks etturidu. pakistanning bu ortaq tonushqa maslishishi, kishilik hoquqning ornigha iqtisadiy we xewpsizlik menpeetlirini aldinqi orungha qoyghanliqini korsetmekte. kishilik hoquq qoghdighuchiliri, bu pozitsiyeni musulman dunyasining kollektip bir exlaqiy meghlubiyiti dep bahalimaqta.

yershari sewiyeside, pakistanning pozitsiyesi gherb doletliri bilen bolghan munasiwitini qiyinlashturmaqta. amerika qoshma ishtatliri, yawropa ittipaqi we kanada, sherqiy turkistandiki depsendichilikler sewebidin xitay emeldarlirigha embargo yurguzup, jawabkarliqni surushturushke chaqirghan. pakistanning xitay terepte turushi, gherb bilen bolghan iqtisadiy we diplomatik baghlinishlirini xewpke ittirmekte. birleshken doletler teshkilatida pakistanning xitayning «qayta terbiyelesh» lagerlirini aqlaydighan bayanatlirigha qoshulushi, bu xiyanetni teximu ashkara haletke kelturdi. kishilik hoquq nuqtisidin, bu ehwal, pakistanning uniwersal kishilik hoquq pirinsiplirigha bolghan sadaqitidin yuz orugenlikini we mustebit bir hakimiyetning depsendichiliklirini qollawatqanliqini otturigha qoymaqta.

kishilik hoquq nuqtisidin xulasiler: exlaqiy we insaniy chokush

kishilik hoquq nuqtisidin qarighanda, pakistanning uyghur siyasiti peqet bir sukut qilishla emes, belki xitayning sherqiy turkistandiki irqiy we medeniyet qirghinchiliqi dep atalghan siyasetlirige aktip jinayet sherikchilikidur. xitayning siyasetlirini qollaydighan bayanatlar we uyghur musapirlirining nazaret qilinishi hemde dolettin qoghlap chiqirilishi, pakistanni xelqara kishilik hoquq qanunini depsende qilghuchi ornigha chushurup qoymaqta. bu siyasetler, pakistanning oz musulman ahalisining heq-hoquqlirini qoghdash arzusi bilen ziddiyetliship, islam qerindashliqi pirinsipini yer bilen yeksan qilmaqta.

ichki jehette, pakistanning sukuti we yotuberlar arqiliq yurguzuluwatqan propaganda, xelq arisida naraziliq peyda qilmaqta we hokumetning exlaqiy qanuniyliqini ajizlashturmaqta. uyghur kirizisigha bolghan tonushning eshishi, bolupmu yashlar we aktip paaliyetchiler arisida, hokumetke qarita tenqidlerni kucheytishi mumkin. bu, uzun muddette ichki muqimsizliqqa yol achidu. yershari sewiyeside, pakistanning pozitsiyesi musulman dunyasidiki yetekchilik arzusini zeximlenduridu we xelqara jemiyette kishilik hoquq qoghdighuchisi bolush jehettiki ishenchliklikini yoqitidu.

pakistan siyasetlirining insaniy bedelliri, uyghur musapirlirining yashawatqan pajieside eniq korunmekte. bu musapirlar, pakistanda bixeter bir panahliq tepishning ornigha, xitayning basturush siyasetlirining dawami bolghan bir muhitta yashimaqta. pakistanning bu siyasetliri, peqet uyghurlarningla emes, belki ozining exlaqiy we insaniy qimmet qarashliriningmu depsendichilikidur.

xulase

pakistanning uyghur siyasiti, kishilik hoquq nuqtisidin qarighanda, dolet menpeeti bilen kishilik hoquq otturisidiki chongqur bir ikkilinishni eks etturidighan bir pajiedur. hindistan bilen dawamlishiwatqan xewpsizlik mesililiri, pakistanning xitaygha bolghan beqindiliqini ashurup, sherqiy turkistandiki uyghur kirizisida sukut qilishni we xitayning siyasetlirini qollashni qistap keldi. ziyaﺋulheq dewrini hesabqa almighanda, pakistanning xitayning sherqiy turkistan siyasetlirige beriwatqan izchil qollishi, peqet istrategiyelik bir tallash bolupla qalmay, shuning bilen bir waqitta uniwersal kishilik hoquq normilirigha qilinghan bir xiyanet dep qarilishi kerek. pakistanliq yotuberlarning xitayning siyasetlirini aqlash musabiqisige kirishi, bu sukutning jamaet pikrini shekillendurush urunushliri bilen qandaq qollap-quwwetliniwatqanliqini otturigha qoymaqta. uyghur musapirlirining yashawatqan insaniy kirizisi, pakistanning xelqara qanuniy mejburiyetlirige xilapliq qilghanliqini we xitayning basturush siyasetlirige jinayet sherikchiliki qilghanliqini korsetmekte.

sherqiy turkistandiki uyghur kirizisigha bolghan yershariwi tonush kucheygenseri, pakistan exlaqiy kimliki bilen geopolitikiliq aldinqi shertliri arisida bir kelishim hasil qilishqa mejbur. hindistan bilen bolghan xewpsizlik endishiliri we xitaygha bolghan iqtisadiy beqindiliq bu kelishimni teximu qiyinlashtursimu, pakistanning exlaqiy we insaniy mesuliyetlirini putunley nezerdin saqit qilishi, hem ichki hem xelqara meshruiyitini xewpke ittiridu. uyghur kirizisi, pakistanning tashqi siyasitining exlaqiy chegralirini sinaydighan bir sinaq teshidur, bu sinaqtin otup-otelmesliki, peqet uyghurlarningla emes, belki pakistanning oz kelgusining teqdirinimu belgileydu. pakistanning bu kiriziste tutidighan pozitsiyesi, uning peqet bir dolet supitidila emes, belki bir exlaqiy aktor supitidiki kimlikinimu qaytidin namayan qilidu.

uyghur tetqiqat instituti  | tehriri: d. abdurehim dolet

2025-yili 2-may