pirofessor doktor adem esen
yengi meram
turkiyening yer kolimidin ikki yerim hesse chong bolghan sherqiy turkistanning uchtin bir qismini dunyaning eng chong qumluqliridin sanilidighan teklimakan qaplap yatidu, qalghan keng zemini bolsa munbet tupraqliri we mol kan bayliqliri bilen dangliqtur. shunga u «xeziniler diyari» depmu atilidu. uning nopusi heqqide ottuz milyon yaki shuninggha yeqin degendek xilmuxil melumatlar mewjut.
1953-yilighiche yerlik nopusning aran %6 ni igiligen xitaylarning sani 2000-yiligha kelgende %40 ke yetken bolup, hazir bu nisbet teximu yuqirilighan. shu wejidin, bu zeminda xitayning assimilyatsiye siyasiti uzluksiz dawam qilmaqta.
bugunki kunde xitay ishghaliyiti astidiki sherqiy turkistanda yuz beriwatqan echinishliq weqelerdin herxil yollar arqiliq xewer tepiwatimiz. bu wasitilerning biri – muhemmed emin uyghuriyning liwan tiripoli uniwersitetida ereb tilida yazghan magistirliq ilmiy maqalisidur. «siraﺋul-hewiyye es-siyasiyye fi turkistan esh-sherqye teheddiyatul-waqiﺋ we afaqud-dewr» (sherqiy turkistandiki siyasiy kimlik munazirisi, nowettiki realliq we kelgusidiki roli) dep atalghan bu eser istanbuldiki ira akademiye neshriyati teripidin kitab qilip chiqirilghan.
bu kitabqa qahire uniwersiteti siyasiy penler fakultetining pirofessori, doktor seyfiddin abdulfettah teqriz yazghan bolup, u sozini dunyaning qaysi bulungida yashishidin qetiynezer, barliq musulmanlarning «bir-birini qollap-quwwetlep, ittipaqliqini buzmasliqi» kereklikini tekitleshtin bashlighan. u yene musulmanlarning burchining weyran qilish emes, belki dunyani gullendurush ikenlikini, allah taalaningmu quran kerimde musulman ummitini «otturhal ummet» dep supetligenlikini eskertken. abdulfettah kitab aptorining 18-esirdin buyan xitay hakimiyiti astida az sanliq millet ornigha chushup qelip, ozi biwasite beshidin otkuzgen siyasiy, ijtimaiy, medeniy, maarip we iqtisadiy qiyinchiliqlarni, shundaqla uyghur turkliri duch keliwatqan omumiy mesililerni nahayiti muweppeqiyetlik yorutup bergenlikini qeyt qilghan. gerche gherb taratqulirida uyghur turkliri – yeni uyghur musulmanliri uchrawatqan qirghinchiliq, qiyin-qistaq we turluk zulumlar xewer qiliniwatqan bolsimu, bu mezlum xelq turk dunyasi, islam dunyasi we bashqa ellerdin yeterlik derijide medet tapalmay keliwatidu. shundaqtimu, bu xildiki eserlerning neshr qilinishi, hech bolmighanda, hediste «imanning eng ajiz derijisi» dep teriplengen meniwi yolek bolush wezipisini otimekte.
kitabning birinchi babida, xitay hakimiyitining sherqiy turkistandiki musulman uyghur turklirining milliy kimliki, diniy organliri, aile qurulmisi we maaripigha yurguzuwatqan qattiq besim siyasetliri; olima-alimlar we ziyaliylarni basturushi; jemiyetning eminlikige xewp yetkuzuwatqan amillar heqqide toxtilinghan. shundaqla, «terrorluqqa qarshi turush»ni bahane qilip elip beriliwatqan qirghinchiliqlar we zulumlar konkret misallar bilen otturigha qoyulghan. ikkinchi babta bolsa, musulman uyghurlarning siyasiy gewdiliri, qoralliq teshkilatliri hemde sherqiy turkistan hem uning sirtidiki musulman elliridiki uyghur teshkilatliri tonushturulghan. bu munasiwet bilen dunya uyghur qurultiyi we suriyediki turkistan islam partiyesi qatarliq teshkilatlarning paaliyetliri tilgha elinghan.
sherqiy turkistan tarixta hechqachan xitaygha tewe bolup baqmighan. chunki bu qedimiy zeminda tarixta parslar yashighan, turkiy xelqlerning qedimki etiqadliri mewjut bolghan, keyinche islam dinining nuri bu diyarni yorutup, ulugh islam medeniyiti mushu tupraqta gullep yashnighan. yiltizi qedimki honlargha tutishidighan bu rayongha islam dini abbasiylar xelipiliki dewride tarqalghan. keyinche, uyghurlar qurghan qaraxaniylar dolitining sultani sutuq bughraxanning 10-esirde islamni qobul qilishi bilen, qaraxaniylar turkiy xelqler tarixidiki tunji musulman doliti bolup qurulghan. mehmud qeshqiriyning «diwanu lughatit turk», yusup xas hajipning «qutadghu bilig» qatarliq turk medeniyitining olmes goherliri del mushu mubarek tupraqta yezilghan.
18-esirning otturiliridin etibaren, uyghurlarning ichki nizaliri we engliyening yardimige erishken xitay ching sulalisining rayondiki tesiri kuchiyip, 1757-yili bu zeminni ishghal qiliwalghan. shuningdin keyin sheherler weyran qilinip, yerlik turk xelqi tedrijiy namratlishishqa we oz zeminida az sanliqqa aylinishqa bashlighan. 1864-yili yaqub beg qeshqerde xanliq tiklep, sultan abduleziz hokumranliq qiliwatqan osmanli imperiyesige resmiy beqinip, osmanli xelipe-sultani namida xutbe oqutup, pul zerb qilghan. osmanli doliti bilen bolghan munasiwetler kuchiyiwatqan peytte, 93 urushi dep atalghan 1877-1878-yilliridiki osmanli-rusiye urushi tupeylidin bu alaqe uzulup qalghan. 1884-yili ching sulalisi bu yerni qayta ishghal qilip, 19-olkisi qilip tesis qilghan we uninggha «yengi chegra», «yengidin echilghan zemin» menisidiki «shinjang» dep nam bergen. emma, uyghur xelqining azadliq kurishi hergiz toxtap qalmidi, 1933-yili sherqiy turkistan islam jumhuriyiti quruldi. 1944-yili qayta partlighan uch wilayet inqilabi netijiside yene bir qetim sherqiy turkistan jumhuriyiti qurulghan bolsimu, 1949-yili xitay kommunistliri bu zeminni ishghal qiliwaldi. stalin bilen mawzedungning til birikturushi netijiside, sherqiy turkistan xelqi uchun yene qarangghu kunler bashlandi.
sherqiy turkistan xelqi anadolu bilen bolghan qerindashliq rishtini hech qachan uzmigen; balqan urushliri mezgilide maddiy yardem ewetken, hej seperlirini kopinche istanbul arqiliq orunlighan. bir mezgil charrusiye hokumitimu sherqiy turkistanning gherbiy qisimlirigha koz tikken. shunga bu rayon tarixtin buyan xitay we rusiye hokumranlirining riqabet meydani bolup kelgen. sowet ittipaqi yimirilgendin keyin, gherbiy turkistandiki qerindash jumhuriyetler musteqilliq bayriqini lepildetken bolsa, xitay ishghaliyiti astidiki sherqiy turkistan teximu eghir tehditlerge we zulumlargha duchar bolmaqta.
sherqiy turkistan xelqining bugunki kureshi ozining muqeddes islam etiqadini we turkiy milliy kimlikini qoghdap qelish uchundur. xitay kommunist hakimiyiti bolsa bu kimlikni yoqitishni meqset qilghan her turluk rezil siyasetlerni qollanmaqta; keng kolemde olum jazasi ijra qilip, nurghun bigunah insanlarni turmilerge tashlimaqta; xelqni qesten namratlashturup, ozlirige boysunmighanlarni «terrorchi» qalpiqi bilen putun dunyagha jar salmaqta. xitay hokumiti yerlik xelqni ata-bowiliridin qalghan makanliridin mejburiy kochurmekte. yerlik hokumet organliri we ishlepchiqirish-qurulush bingtueni wasitisi bilen uyghur xelqini putunley assimilyatsiye qilish siyasitini ijra qilmaqta. islam dinini ozlirining kommunistik ideologiyesige maslashturup burmilap, yash ewlad we sebiy balilarni shu asasta «terbiyelesh»ke urunmaqta. eqilge sighmaydighan turluk qilmishlar buning delilidur. mesilen, «qerindash aile» degen nam astida her bir uyghur ailisige bir xitay erni mejburiy orunlashturup, shu arqiliq u ailining exlaqiy qimmet qarashlirini weyran qilmaqta, buni qobul qilmighanlarni bolsa surgun qilish yaki turmige tashlash bilen qorqutmaqta.
2025-yili 5-may
