turkistan waqti geziti / istanbul – 2025-yili 5-may – dunya uyghur qurultiyi (WUC)ning yeqinda elan qilghan doklati we munasiwetlik xelqaraliq tekshurushler, xitay hakimiyitining uyghurlargha qaratqan zulumining peqet sherqiy turkistan bilenla cheklinip qalmay, putun yer shari miqyasida sistemiliq halda kengiyiwatqanliqini ashkarilidi. bu doklatlar xitayning chet ellerdiki uyghur paaliyetchilirini, teshkilatlirini we heqqaniyet awazlirini boghush uchun qolliniwatqan kop xil rezil wasitilirini, bolupmu xelqara sehnilerdiki suyiqestliri we tor hujumlirini tepsiliy pash qildi.
qorchaq teshkilatlar arqiliq xelqara sorunlarni bulghash we heqqaniy sadalarni boghush
doklatlarda korsitilishiche, xitay hakimiyiti ozi qurup, maliye jehettin qollaydighan «hokumet qurghan ammiwi teshkilat» (GONGOs) dep atalghan qorchaq guruppilarni birleshken doletler teshkilati (b d t) gha oxshash xelqaraliq munberlerge sistemiliq singdurmekte. bu saxta teshkilatlarning asasliq wezipisi – b d t ning kishilik hoquq mexanizmlirini, jumlidin kishilik hoquq kengishi (HRC), alahide tertipler we omumyuzluk qerellik kozitish (UPR) qatarliq sorunlarni ichidin kontrol qilish, heqiqiy dawaqiliwatqan teshkilatlarning, bolupmu dunya uyghur qurultiyi (WUC) qatarliqlarning paaliyetlirige tosqunluq qilish, ularning wekillirini ashkara-yoshurun kozitip, qorqutush we tehdit selish, hemde xitayning uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlirini aqlash, xelqara jemiyetning heqiqiy ehwalni bilishige tosalghu bolushtin ibaret.
WUC muawin reisi zumretay erkin we ijraiye komiteti reisi erkin zunun qatarliq paaliyetchilerning guwahliq berishiche, xitay wekilliri we ularning qorchaqliri b d t yighinliri jeryanida WUC ezalirini biwasite kozitip, suretke tartip, ular bilen uchrishidighan diplomatlargha besim ishlitip, hetta resmiy «diplomatik nota» ewetish arqiliq uchrishishlarni bikar qilishqa urunghan. xelqaraliq insan hoquqliri xizmiti (ISHR) ning doklatimu bu ehwallarni delillep, xitayning 2018-yildin beri musteqil awazlarni xelqara sorunlardin sistemiliq chetke qeqiwatqanliqini we buning xelqaraliq kishilik hoquq sistemisining unumi we ishenchliklikige eghir ziyan salidighanliqini korsetken. bu xil qorqutush we och elish heriketliri WUC ning sabiq reisi dolqun eysagha oxshash nurghun paaliyetchilerge qarita izchil dawamlashmaqta.
sistemiliq tor hujumliri arqiliq paaliyetchilerni nishanlash we parakende qilish
xitayning yer shari xarakterlik basturushining yene bir muhim shekli – uyghur paaliyetchiliri we teshkilatlirigha qarshi elip beriliwatqan keng kolemlik we intayin murekkep tor hujumliridur. doklatta, xitay hokumiti bilen biwasite baghlanghanliqi eniqlanghan tor jasusluq guruppilirining WUC ning yuqiri derijilik rehberlirini nishanlighanliqi otturigha qoyulghan. bu hujumlarning bir tipik misali supitide, 2024-yili maydin bashlap, uyghurlar arisida keng qollinilidighan «UyghurEditPP» namliq heqsiz yumshaq detalining saxta yengilanmisigha jasusluq pirogrammiliri yoshurup tarqitilghan. bu ziyandash pirogramma hemkarlashquchi teshkilatlarning namini suyiistemal qilghan elxetler arqiliq ewetilgen bolup, qachilanghandin keyin qurbanlarning uskunilirini (kompyuter, telefon) yiraqtin turup kontrol qilish, uchurlirini oghrilash imkaniyitige ige qilghan.
WUC ijraiye komiteti reisi erkin zunun ozining shexsiy we xizmet hesabatlirigha qarita «tiroyan eti» (Trojan horse) tipidiki ziyanliq ulinishlar arqiliq qilinghan kop qetimliq, sistemiliq tor hujumlirigha uchrighanliqini bildurgen. bu hujumlarning meqsiti peqet texnikiliq ziyan selipla qalmay, belki paaliyetchilerning rohiyitige eghir zerbe berish, ularda daimliq bixeterlik endishisi peyda qilish we paaliyetlirini aqsitishni nishanlaydu. uyghur medeniyitige xizmet qilidighan qorallarning eksiche, oz xelqige qarshi jasusluq we ziyankeshlik qoraligha aylandurulushi, xitay hakimiyitining rezilliki we exlaqsizliqining yene bir yarqin ipadisidur.
xelqaraliq tekshurushler basturushning yer shariwikolimini otturigha qoydi
xelqaraliq tekshurush muxbirliri birleshmisi(ICIJ) bashchiliqida, kopligen doletlerdiki (germaniye, irlandiye, amerika, firansiye qatarliq) nopuzluq taratqular hemkarliship elip barghan «xitayning basturush mexanizmliri» namliq chongqur tekshurush doklati, xitayning bu qilmishlirining yekke hadise emes, belki putun yer sharini qaplighan, dolet teripidin sistemiliq uyushturulghan bir heriket ikenlikini ispatlidi. 23 dolettiki 100 din artuq ziyankeshlikke uchrighuchining guwahliqi we qolgha chushken hokumet hojjetlirige asaslanghan bu tekshurush, xitayning basturush torining jenwediki b d t binasidin tartip, yawropaning herqaysi sheherlirigiche yeyilghanliqini, muhajirettiki uyghur, tibet, xongkong we xitay puqraliridin bolghan oktichilerge qarshi tor hujumi, iz qoghlash, qorqutush, tehdit selish, wetendiki uruq-tughqanliri arqiliq besim ishlitish qatarliq turluk rezil wasitilerni qolliniwatqanliqini korsitip berdi. bu tekshurushler xitayning «chegra halqighan basturush»ining neqeder keng kolemlik we rehimsiz ikenlikini yene bir qetim jahangha jakarlidi.
xulasiligende, dunya uyghur qurultiyining doklati we munasiwetlik xelqaraliq tekshurushler, xitay hakimiyitining yer shari miqyasida uyghurlarni we ularning heqliq awazlirini basturush uchun qorchaq teshkilatlar, tor hujumliri we bashqa turluk chegra halqighan besim wasitilirini sistemiliq we rehimsizlerche qolliniwatqanliqini inkar qilghusiz pakitlar bilen otturigha qoydi. bu qilmishlar xelqaraliq kishilik hoquq mexanizmlirining unumi we ishenchliklikige eghir tehdit bolupla qalmay, dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan uyghurlarning bixeterliki we erkinlikige biwasite xewp yetkuzmekte. xelqara jemiyetning bu ashkarilanghan jinayetlerge qarita kuchluk inkas qayturushi, xitayni jawabkarliqqa tartishi we chet ellerdiki uyghur paaliyetchilirini qoghdash uchun konkret we emeliy tedbirlerni qollinishi hazirqi weziyette intayin muhim we zorurdur.
