xitay doletlik sehiye bixeterlik idarisi 2023-yili oktebirde xarward unwersititi bilen otkuzulgen beshinchi qetimliq xelqaraliq saghlamliq tejribisini oginish we terbiyilesh kursini tonushturdi. (xitay doletlik sehiye bixeterlik idarisi)
turkistan taymis - 2025-yili 6-may, istanbul: dunyagha meshhur aliy bilim yurti xarward uniwersitetining, xitayning sherqiy turkistandiki uyghurlargha qarshi elip beriliwatqan keng kolemlik kishilik hoquq depsendichilikige biwasite arilashqan dep eyibliniwatqan herbiy-iqtisadiy teshkilat – xitayning sherqiy turkistandiki ishlepchiqirish we qurulush bingtueni bilen uzun yil hemkarliship kelgenlikining yeqinda ashkarilinishi xelqara jamaetchilikte kuchluk ghulghula we keskin tenqidlerni peyda qildi. bolupmu bu hemkarliqning amerika hokumiti teripidin ishlepchiqirish we qurulush bingtuenige embargo yurguzulgendin keyinmu dawamlashqanliqi mesilini teximu murekkepleshturdi.
ashkarilanghan uchurlardin melum bolushiche, xarward uniwersiteti 2019-yildin 2023-yili 10-ayghiche bolghan tot yilgha yeqin waqit ichide, xitayning sherqiy turkistandiki ishlepchiqirish we qurulush bingtuenidin kelgen bir turkum emeldarlargha mexsus terbiyelesh pirogrammilirini yolgha qoyghan. xarward terep bu terbiyeni xitaydiki ammiwi xadimlarning «sughurta pilanlirini unumluk hem sijil meblegh bilen teminlesh» iqtidarini osturushni meqset qilghan, dep aqlashqa urunghan bolsimu, emma ularning del kishilik hoquqni eghir derijide depsende qilish bilen eyibliniwatqan, hetta amerika teripidin «uyghurlargha qarshi irqiy qirghinchiliq» qa chetishliq dep qaralip jazagha tartilghan bir teshkilatning kadirlirini terbiyeligenliki xelqarada qattiq eyiblendi.
xitayning sherqiy turkistandiki ishlepchiqirish we qurulush bingtueni, 1954-yili qurulghandin buyan, sherqiy turkistanda xitayning mustemlikichilik siyasitini yurguzushtiki muhim herbiy we iqtisadiy kuch bolup keldi. bu teshkilat yerlik uyghur, qazaq we bashqa musulman xelqlerni qattiq kontrol qilish, ularning yerlirini igilesh we rayonni «muqimlashturush» bahanisi bilen basturush heriketliride asasliq rol oynap kelmekte. 2017-yildin keyinki jaza lagerlirining qurulushi, milyonlighan uyghur we bashqa milletlerning tutqun qilinishi, mejburiy emgekke selinishi qatarliq insaniyetke qarshi jinayetlerde ishlepchiqirish we qurulush bingtuenining biwasite jawabkarliqi barliqi heqqide nurghunlighan pakit we guwahliqlar mewjut. del mushu sewebler tupeylidin amerika hokumiti 2020-yili «uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni» gha asasen ishlepchiqirish we qurulush bingtuenige we uning bir qisim yuqiri derijilik emeldarlirigha qarita iqtisadiy jaza yurguzup, amerika puqraliri we shirketlirining bu teshkilat bilen her qandaq soda-iqtisadiy alaqe qilishini meni qilghan idi.
emma xarward uniwersitetining bu jaza tedbirlirige pisent qilmay, xitayning sherqiy turkistandiki ishlepchiqirish we qurulush bingtueni emeldarlirini dawamliq terbiyeligenliki uyghur heqlirini qoghdighuchilar, xelqara kishilik hoquq teshkilatliri we nurghun siyasiy kozetkuchilerning ghezipini qozghidi. NewsBytes, Regtechtimes, Shia Waves qatarliq axbarat wasitiliri we X (twitter) qatarliq ijtimaiy taratqularda xarwardning bu qilmishi «kishilik hoquq depsendichilikige sherik bolush», «exlaqsizliq», «irqiy qirghinchiliqqa yantayaq bolush» we «jaza buyruqigha ochuqtin-ochuq xilapliq qilish» dep eyiblendi. mesilen, @isaacstonefish isimlik dangliq kozetkuchi buni «xarwardning jaza tedbirlirige xilapliq qilish mesilisi» dep eniq korsetti.
bu tenqidlerge qarita, xarward uniwersitetining inkasi kuchluk naraziliqni peseytishke yeterlik bolmidi. uniwersitet ozining pirogrammilirining «ammiwi menpeet» uchun ikenlikini tekitligen bolsimu, ishlepchiqirish we qurulush bingtueni bilen bolghan alahide munasiwitini we jaza mezgilide bu hemkarliqni qandaq dawamlashturghanliqi heqqide ishenchlik jawab berelmidi.
sherqiy turkistandiki weziyet xelqara jemiyetning yuksek diqqitini qozghap keliwatqan bir mezgilde, yeni milyonlighan insanning irqiy we diniy kimliki seweblikla jaza lagerlirigha tashlinip, mejburiy emgek, qiyin-qistaq, menge yuyush, mejburiy tughmas qilish qatarliq zulumlargha duch keliwatqanliqi birleshken doletler teshkilatining doklatidimu etirap qilinghan, amerika, yawropa ittipaqi qatarliq kuchler teripidin «irqiy qirghinchiliq» we «insaniyetke qarshi jinayet» dep bekitilgen bir sharaitta, xarward uniwersitetidek nopuzluq bir ilim dergahining bu jinayetlerning asasliq ijrachiliridin biri bolghan ishlepchiqirish we qurulush bingtueni bilen hemkarlishishi, ilim sahesining exlaqi jawabkarliqi we ijtimaiy mesuliyiti heqqide chongqur soallarni peyda qildi. bu weqe aliy mekteplerning xelqara hemkarliqlarda kishilik hoquq we qanuniy cheklimilerge qanchilik derijide emel qilishi kereklikini yene bir qetim kuntertipke elip chiqti.
hazir kopchilikning diqqiti xarward uniwersitetining bu jehette qandaq konkret qedemlerni alidighanliqigha, hemde amerika hokumitining oz qanunining ijrasini qandaq nazaret qilidighanliqigha merkezleshmekte. uyghur jamaiti we xelqara kishilik hoquq paaliyetchiliri xarwarddin bu xil exlaqsiz hemkarliqni derhal toxtitishni, otkenki xataliqini etirap qilishni we sherqiy turkistandiki zulumgha qarshi eniq meydanda turushni telep qilmaqta.
