yazghuchilar: grant rumley, aron y. zelin

washington yeqin sherq siyasiti tetqiqati instituti |  2025-yili 17-aprel

terjime: uyghur tetqiqat inistituti | tehriri: d. abdurehim dolet

bir tereptin uyghur jengchiliri xewpidin endishe qilghan, yene bir tereptin suriye bilen soda-iqtisadiy munasiwetlerni kengeytishni kozligen beyjing, demeshiqtiki yengi siyasiy realliqqa tez surette maslishishqa tirishmaqta.

beshshar esed hakimiyitining yiqilishi peqet suriye we uning qoshnilirinila zil-zilige selip qalmay, bu rayonda oz nopuzini tikleshke urunuwatqan bir qatar tashqi kuchlerning weziyitinimu ozgertiwetti. bu kuchler qatarida, esed hakimiyitini diplomatiye meydanida himaye qilish we ozini «suriyening dolet igilikini tashqi mudaxilidin qoghdighuchi» supitide korsitish arqiliq, uning bilen puxta munasiwet ornatqan xitaymu bar. bu munasiwet sayiside , beyjing 2011-yili partlighan esedke qarshi qoralliq qozghilanggha qatnashqan xitay puqraliri, yeni, oz wetinide zorawanliq we basturushqa uchrawatqan uyghur musulmanliri heqqidiki qimmetlik uchurlargha eriship kelgenidi.

bu ozara menpeetlik munasiwet, dekabirdiki siyasiy ozgirish tupeylidin buzuldi. hazir beyjingmu bashqa doletlerge oxshash weziyetke qarap ish tutup, siyasitini qaytidin tengsheshke mejbur bolmaqta. esed yiqilip bir hepte otmeyla, xitay tashqi ishlar ministiri wang yi weziyettin «chongqur endishe» qilidighanliqini bildurup, «terrorchi we radikal kuchlerning bu qalaymiqanchiliqtin paydilinip qelishining qetiy aldini elish» uchun jiddiy heriket qilishqa chaqirdi. lekin, aran ikki aydin keyin, wang yi xitayning suriyediki bash elchisi shi xongweyni ewetip, suriyening waqitliq rehbiri ehmed shara (eshsher) bilen uchrashturdi. xitay emeldarlirining bu murekkep weziyettiki korunerlik janliq pozitsiyesi, bir tereptin suriyening beyjingning rayon istrategiyesidiki muhimliqini, yene bir tereptin xitayning amerikining lewant rayonidiki menpeetlirige qarshi yoshurun arilishish ehtimaligha yeqindin diqqet qiliwatqanliqini eks etturidu.

xitayning suriye siyasitining tedrijiy ozgirishi

esed hakimiyiti yiqilishtin ilgiriki yillarda, beyjing esedni qetiy qollaydighanliqini izchil namayan qilip kelgenidi. 2011-yildin buyan xitay b d t bixeterlik kengishide jemiy on tot qetim weto hoquqini qollanghan bolsa, buning sekkizi rusiye bilen bir septe turup, esed hakimiyitini qoghdash meqsitide elip berilghan. beyjingning bu daimliq diplomatik qoghdishi hetta 2023-yili esed we uning ailisini xitayda kutuwelishqiche tereqqiy qilghan bolup, eyni qetim ikki dolet rehberliri «xelqara adalet we heqqaniyetni birlikte qoghdash»qa wede qilinghan bir birleshme bayanatni elan qilghanidi.

bu xil siyaset, melum menidin eytqanda, xitayning ottura sherq siyasitidiki bir xil tengshesh idi. 2010-yili rayon miqyasida «ereb bahari» namidiki xelq heriketliri qozghalghanda, beyjing awamning namayishlirini qollighandek korunup qelishtin hezer eylep, deslepte eniq meydan bildurushtin ozini tartti. uning ornigha, ozining uzundin buyan teshebbus qilip keliwatqan «arilashmasliq» we «igilik hoquqqa hormet qilish» qatarliq tashqi siyaset pirinsiplirini tekitlidi. bu pozitsiyening arqisida, xitayning oz ichide  tashqi kuchlerning qollishigha erishken qozghilanglarning yuz berishidin ensirishi yatatti.

emma, liwiyediki weziyetning ozgirishi uzun otmey xitayning bu pirinsiplirini sinaqqa uchratti. 2011-yili martta, beyjing aditige xilap halda, b d t bixeterlik kengishining liwiyege herbiy arilishishqa yol achqan 1973-nomurluq qararigha belet tashlighanda biterep turushni tallidi. bu qarar natoning qezzafi hakimiyitige qarshi herbiy heriket qilishigha sharait hazirlidi. shuningdin keyinki qalaymiqanchiliqta, xitay shirketliri eghir iqtisadiy ziyangha uchridi, xitay hokumiti bolsa 30 minggha yeqin puqrasini jiddiy tarqaqlashturushqa mejbur boldi. bu ehwal dolet ichidiki bezi analizchilarning hokumetning rayon siyasitidiki «izchilliqning yetersizlik» ini tenqid qilishigha seweb boldi. shuningdin alte ay keyin, bixeterlik kengishi suriye hakimiyitini puqralargha qarshi hujumlirini toxtitishqa chaqirghan yengi bir qarar layihesini otturigha qoyghanda, beyjing qetiy ret qilip, weto hoquqini qollandi.

xitayning esedni qollishidiki yene bir muhim amil, uning biwasite dolet ichi menpeetlirige, yeni uyghur mesilisige tutishatti. suriye ichki urushi partlashtin burunqi yillarda, shinjang uyghur aptonom rayonida yuz bergen hokumetke qarshi naraziliq heriketliri we milliy toqunushlar yuzligen kishining olumini kelturup chiqarghanidi. buninggha egiship yurguzulgen keng kolemlik basturushlar tupeylidin, minglighan uyghur (ular shinjang nopusining mutleq kop qismini igileydu) afghanistan, pakistan, turkiye we bashqa ellerge qechip chiqti. ularning kopinchisi chetellerde turkistan islam partiyisi (TIP) we «islam doliti» qatarliq xelqaraliq qoralliq teshkilatlarning sepige qoshuldi. keyinche, bu teshkilatlardin beziliri suriyediki esedke qarshi qozghilanggha qatnashqanda, uyghur jengchilermu ulargha egiship suriyege keldi. urush partlighandin keyinki qisqighine bir nechche yil ichidila, suriyediki uyghur jengchilirining sani minglighan dep molcherlendi.

-2015yili, beyjing bu jengchilerning xitaydin «qanunsiz yollar bilen chiqirilip», suriye we iraqqa oxshash doletlerde «terrorluq telim-terbiyesi» koruwatqanliqidin agahlandurdi. 2016-yilgha kelgende, xitay we suriye hokumetliri bu jengchilerni kozitish uchun ayliq axbarat almashturush mexanizmini qurup chiqti. beyjingning neziride, bu uyghur jengchiliri wetenge qaytip, dolet ichide tehdit peyda qilish uchun «purset kutuwatqan» idi. heqiqetenmu, nurghun uyghur jengchiliri yengidin erishken jeng tejribilirini xitay hokumitige qarshi ishlitish arzusini ashkara ipadiligenidi.

beyjingning yengi demeshiqtin kutken menpeeti

esedning yiqilishi, deslepte beyjingning endishisini teximu kucheytiwetti. chunki, oktichiler hakimiyetni aghdurupla qalmay, buni oz sepide uyghur jengchiliri bolghan halette emelge ashurghanidi. hetta bu jengchilerning beziliri hazir yengi hokumette yuqiri orunlarni igilidi, mesilen: bir qanche turkistan islam partiyesi qomandanining yengi qurulghan dolet mudapie ministirliqida ofitser derijisige osturulgenliki xewer qilindi. uningdin bashqa, pirezident jewlanining xas muhapizetchi qoshunida ottura asiya we kawkazdin kelgen chetellik jengchiler bilen birge, uyghurlarningmu muhim rol oynawatqanliqi heqqide xewerler tarqalmaqta.

bu endishilerge taqabil turush uchun, xitay yengi hokumetke qarita ikki yonilishlik siyaset qollanmaqta. bir tereptin, u uyghur jengchilirining yengi hakimiyettiki gewdilik ornini eyiblidi. dekabirda, xitay emeldarliri bu jengchilerge «qetiy zerbe berish uchun xelqara jemiyet bilen terrorluqqa qarshi hemkarliqni kucheytidighanliqini» elan qildi. mart eyida [esli ulanma] bolsa, beyjing suriyening yengi rehberliridin «terrorluqqa qarshi turush mejburiyetlirini toluq ada qilish»ni we turkistan islam partiyesige qarshi «keskin tedbirlerni qollinish»ni telep qildi.

yene bir tereptin, xitay b d t bixeterlik kengishining suriyelikler yetekchilikidiki siyasiy otkunchi basquchni kozde tutqan 2254-nomurluq qararini dawamliq qollaydighanliqini yene bir qetim tekitlidi. biraq, shu nuqtigha diqqet qilish kerekki, xitayning ilgiriki [esli ulanma] meydani bu qararni emeliyleshturushte doletlerni suriye hokumiti (yeni esed hakimiyiti) bilen «hemkarlishish»qa chaqirghan bolsa, bu yil yanwardiki eng yengi bayanatida [esli ulanma] peqetla siyasiy otkunchi basquchning 2254-nomurluq qararning «rohigha asasen» elip berilishi kereklikini ilgiri surdi. bu, beyjingning yengi weziyetke masliship, siyasitini inchike tengshewatqanliqining ipadisidur.

sharaning tengpungluq siyasiti

demeshiqni kontrol qilghandin buyan, suriyening yengi rehberliri xelqara qollashqa erishish uchun keng kolemlik diplomatik paaliyetlerni qanat yaydurdi. bu maqale yezilghan waqitqiche, ular 600 din artuq xelqaraliq uchrishish we alaqe ornatti. emma, bularning ichide xitay bilen bolghan resmiy alaqe hazirghiche peqet tot qetimla xatirilendi:

1. fewralning beshida, bir xitay soda wekiller omiki bilen korushup, ikki tereplik soda hemkarliqini janlandurush imkaniyetliri muhakime qilindi.
2. fewralning axirlirida, xitay bash elchisi shi xongwey, pirezident shara we tashqi ishlar ministiri esed sheybani bilen korushti.
3. martning axirlirida, bash elchi shi xongwey tashqi ishlar ministiri sheybani bilen qayta korushup [esli ulanma], «xitayning suriyening igilik hoquqi, zemin putunluki we musteqilliqigha hormet qilidighanliqini», «ichki ishlirigha arilashmaydighanliqini» qayta tekitlep, «hazirqi qiyin weziyetni yengip, otkunchi basquchni muweppeqiyetlik tamamlishi uchun suriyeni qollaydighanliqini» bildurdi.
4. martning otturilirida, suriye dehqanchiliq ministiri suriye-xitay hemkarliq jemiyitining wekiller omiki bilen korushup, dehqanchiliq sahesidiki meblegh selish pursetliri we yeza igilik ul eslihelirini yaxshilash istrategiyeliri heqqide pikir almashturdi.

siyasiy alaqini eslige kelturush we iqtisadiy menpeetlerni ilgiri surushke qaritilghan bu deslepki urunushlar, beyjingning 2021-yili amerika afghanistandin chekingendin we taliban hakimiyetni qayta alghandin keyin qollanghan emeliyetchan siyasitini suriyedimu tekrarlawatqanliqini korsitishi mumkin. shu waqittin beri, gerche taliban ilgiri turkistan islam partiyesining  muhim ittipaqdishi bolghan bolsimu, xitay afghanistan bilen siyasiy we iqtisadiy jehette bashqa herqandaq dolettinmu yeqin munasiwette bolup keldi. buning sewebi, afghanistandin kelidighan tehditlerning suriye yaki bashqa ottura sherq rayonliridin kelidighan tehditlerge qarighanda, xitaygha jughrapiyilik jehettin biwasite we teximu yeqin bolghanliqida bolushi mumkin. taliban hokumiti xitay we bashqa doletlerge afghanistan zeminining tashqi hujumlar uchun baza bolmaydighanliqini kop qetim wede qilghan. gerche bu wede, afghanistandiki xitay diplomatliri we sodigerlirini nishan qilghan «islam doliti – xorasan wilayiti» (ISKP)  guruppisigha nisbeten toluq ishqa ashmighan bolsimu, hazirghiche turkistan islam partiyesi ezalirining afghanistan tupriqidin paydilinip xitaygha qarshi hujum pilanlighanliqi toghrisida birer ispat yoq.

suriyening yengi rehberliri eslide heyet tehrir sham (HTS) teshkilatidin kelip chiqqan bolsimu, ularning hazirghiche korsetken siyasiy emeliyiti talibangha selishturghanda xelila motidil. ular yene chetellik jengchilerning suriye sirtidiki heriketlerge arilishishini «qizil siziq» dep bilip, buni qetiy chekleydu. mesilen, 14-yanwarda ular misir pirezidenti abdul fettah sisi hakimiyitini aghdurushqa chaqiriq qilghan bir misirliq jengchini derhal qolgha elishqa buyrudi [esli ulanma].

yeqinda, turkistan islam partiyesi  ozining yengilanghan nizamnamisini [esli ulanma] elan qilip, teshkilat namini eslidiki «sherqiy turkistan islam partiyisi» (ETIP) gha qayturidighanliqini bildurdi. bu, ularning kuresh nishanini peqet shinjang mesilisigila merkezleshturidighanliqining signalidur. shunga, yengi nizamnamide xitaygha qarshi kuresh alahide gewdilendurulup, teshkilatning ilgiriki yigirme yilda, yeni ETIP din TIP gha ozgergendin buyan ehmiyet berip kelgen xelqaraliq jihad idiyesi bir qeder suslashturulghan. nurghun jehettin, bu teshkilat taliban we HTS yolgha qoyghan we melum derijide muweppeqiyet qazanghan «siyasiy jihadchiliq» modelining tesirige uchrighandek tuyulidu. bu ozgirishlerning emeliyette qandaq netijilerni elip kelidighanliqini hazir kesip eytish tes. emma, ETIP  ning bu istrategiyelik burulushi, shubhisizki, beyjingning afghanistan we suriyediki uyghur jengchilirige bolghan endishisini teximu kucheytidu.

siyasetke yetekchilik we tewsiyeler

gerche xitayning eseddin keyinki suriye bilen ornatqan alaqisi hazirche cheklik bolsimu, shundaqla, yengi hokumettiki uyghur jengchiliri mesilisidin endishe qiliwatqan bolsimu, ular bilen munasiwetni yaxshilashqa eniq intiliwatidu. eger washington yengi suriye hokumitige nisbeten hazirqi salqin pozitsiyesini dawamlashtursa, undaqta u ozi bilmigen halda beyjingning ishlirini asanlashturup berish xewpige yoluqidu. tarixta rusiye demeshiqning eneniwi ittipaqdishi bolup kelgen bolsimu, hazir rusiyede xitay teminliyeleydighan zor iqtisadiy yardem berish kuchi yoq. bolupmu, on tot yilliq urush weyranchiliqidin keyin, suriyening iqtisadiy eshish we qayta qurushqa bolghan ehtiyaji her qachandikidinmu jiddiy boluwatqan bir peytte, bu teximu roshen.

shunglashqa, beyjingning demeshiq bilen bolghan munasiwitini kucheytiwelishigha purset bermeslik uchun, washington derhal bir eniq we emeliy arilishish pilanini tuzup chiqishi lazim. bu pilan sharaning waqitliq hokumiti bilen hemkarlishish [esli ulanma], suriyege yurguzuluwatqan iqtisadiy jazalarni yeniklitish [esli ulanma] we omumiy ijazetname 24 (General License 24) [esli ulanma] boyiche berilgen iqtisadiy kechurumlerni kengeytish arqiliq, teximu keng iqtisadiy pursetlerni yaritip berishke merkezlishishi kerek. bundaq qilish, bir tereptin suriyediki yengi hokumetni gherb dunyasigha yeqinlishishqa undise, yene bir tereptin xitayning bu muhim ottura sherq dolitide oz nopuzini kengeytip, rayon muqimliqigha yoshurun xewp yetkuzushining aldini elishqa yardem beridu.

yazghuchilar heqqide

grant rumley: grant rumley washington yeqin sherq siyasiti tetqiqat institutining meysel-goldberger aliy tetqiqatchisi we dian we gilford glazer fondi jemiyitining chong doletler riqabiti we ottura sherq pirogrammisining mudiri.

aron y. zelin: aron y. zelin washington yeqin sherq siyasiti tetqiqat institutining gloriya we ken lewiy aliy tetqiqatchisi bolup, uning tetqiqati shimaliy afriqa we suriyediki sunniy ereb jihadiy guruppiliri, shundaqla chet ellik jengchiler we tor jihadchiliqi yuzlinishige merkezleshken.

u yene: grant rumley washington yeqin sherq tetqiqat institutining meysel-goldberger aliy tetqiqatchisi we uning diane we gilford glazer fondi jemiyitining chong doletler riqabiti we ottura sherq programmisining mudiri bolup, «siyasiy jihadchiliq dewri: heyeti tehrirushsham tetqiqati» namliq maqalining aptori.

menbe: washington yeqin sherq siyasiti tetqiqat instituti