turkistan taymis uchun istanbuldin ehmed islam teyyarlidi
2025-yili 12-may
xelqara mehmanxana guruppiliri, jumlidin dunyagha tonulghan «holidey inn»ning ana shirkiti bolghan «xelqaraliq mehmanxanilar guruppisi»ning (IHG) xitay ishghaliyiti astidiki sherqiy turkistanda tijaretni kengeytish pilanliri, rayondiki kunsayin ewj eliwatqan kishilik hoquq pajiesi, jumlidin uyghur musulmanlirigha qaritilghan insanliqqa xilap jinayetler, hetta bezi doletler we xelqara organlar teripidin irqiy qirghinchiliq dep etirap qilinghan zulumlar otturigha qoyulup, qattiq tenqidlerge uchrimaqta; bu shirketler, insaniy qimmet qarashlirini nezerdin saqit qilip, zulum dawam qiliwatqan rayondin menpeet izdesh bilen eyiblenmekte.
«deyli meyl» gezitining 2025-yili 9-may kunidiki kumeyl jafer imzaliq maqaliside qeyt qilinishiche, «xelqaraliq mehmanxanilar guruppisi» nowette sherqiy turkistanda tot mehmanxanini bashquruwatqan bolup, yene 16 din artuq mehmanxana echishni pilanlighan. ene shundaq ehwal, xitay hokumitining uyghurlargha qaratqan keng kolemlik nezerbend qilish, mejburiy emgekke selish, diniy we medeniyet qirghinchiliqi, we jaza lagerlirigha solash qatarliq sistemiliq besimlirining dawam qiliwatqanliqi ashkarilanghan, shundaqla bu qilmishlarning nurghun doletler we kishilik hoquq organliri teripidin «irqiy qirghinchiliq» dep etirap qilinghan muhim bir peytte yuz bermekte.
parlament ezaliri we hoquq teshkilatlirining inkasi
bu mesile, engliye parlamentida we xelqara kishilik hoquq teshkilatliri arisida zor ghulghula qozghidi. engliyedin bir guruppa parlament ezaliri, buning ichide konserwatip partiyening sabiq rehbiri ser iyan dunkan simis qatarliqlar, «xelqaraliq mehmanxanilar guruppisi» ge resmiy mektup yezip, uning sherqiy turkistandiki tijaret paaliyetliri heqqide tepsiliy chushenche berishni telep qildi. «xitaygha qarshi parlamentlarara ittipaqi» (IPAC) qollighan bu xette, rayondiki eghir zulumlarni kozde tutup, «xelqaraliq mehmanxanilar guruppisi» ning kengeytish pilanlirini derhal qayta qarap chiqishqa chaqiriq qilindi.
parlament ezaliri alahide eskertip, heshemetlik mehmanxanilarni sherqiy turkistanda bashqurushning, xitay hakimiyitining kishilik hoquq kirizisini yoshurushqa urunush teshwiqatigha yardem beridighanliqini, rayonning realliqini yoshurup, saxta, suniy bir obraz yaritishqa tohpe qoshidighanliqini eytti.
«uyghur kishilik hoquq layihesi»ning (UHRP) tetqiqat direktori doktor henrik seddiyewski, «xelqaraliq mehmanxanilar guruppisi» gha oxshash xelqara mehmanxana zenjirlirining rayonda yalghan normalliq halitini korsetmekchi boluwatqanliqini qetiy tekitligen. u: «yuqiri sewiyelik turalghu we aram elish jaylirini teminlesh arqiliq, xelqara mehmanxana zenjirliri rayonning pakizlanghan, realliqtin yiraq obrazigha ortaqlashmaqta. bu hal beyjing hakimiyitining zulumni yepishqa qaritilghan teshwiqatigha biwasite xizmet qilidu» degen.
bu pikir xitaygha qarshi parlamentlarara ittipaqining ijraiye direktori luk de pulford teripidin qayta tekitlendi. u sherqiy turkistanda tijaretni kengeytiwatqan shirketlerni qattiq tenqid qilip, rayondiki keng tarqalghan asasiy insaniy hoquq depsendichiliki sewebidin musteqil we menilik kishilik hoquq tekshurushi elip berishning hergiz mumkin emeslikini alahide qeyt qildi.
xelqara mehmanxana mewjutluqining kolimi we exlaqiy dilemmasi
«deyli meyl»ning melumatigha asaslanghanda, 2025-yili 4-ayghiche sherqiy turkistanda her xil xelqara markilardin kem degende 115 mehmanxana tijaret qiliwatqanliqi, yene 74 mehmanxanining pilanlinish basquchida ikenliki ashkarilanghan. xelqara mehmanxana zenjirlirining bu zor sanda mewjut bolushi, uyghur ahalisi jaza lagerlirigha qamilish, mejburiy emgek we medeniyet qirghinchiliqigha duch keliwatqan bir rayonda karxanilarning yuzlengen eghir exlaqiy dilemmasini eniq gewdilendurup beridu.
bu mehmanxanilarning kengiyishi peqetla iqtisadiy payda kelturupla qalmastin, yene yalghan iqtisadiy gullinish we saxta muqimliq obrazini yaritish arqiliq xitay hakimiyitining zulum heriketlirini qanunlashturush xewpinimu elip kelidu. bu, rayondiki realliqni yoshurush we xelqara tenqidlerni suslashturush meqsitide, kishilik hoquq depsendichiliki dawam qiliwatqan bir muhitta «normal turmush» ning korunushini yaritishqa yardem beridu.
karxana jawabkarliqi we istemalchilarning orni
«uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish» qatarliq hoquq teshkilatliri ilgiri tez modachiliq magnatliridin «sheyin» qatarliq shirketlerni mejburiy uyghur emgikidin paydilanghanliqi uchun eyibligen idi. «deyli meyl» doklatida, luk de pulfordning istemalchilarni menpeetni kishilik hoquqtin ustun qoyidighan shirketlerni bayqut qilish arqiliq «putliri arqiliq belet tashlash» qa undigenlikini qeyt qilghan. bu, karxana herikitige tesir korsitishte ammiwi besimning qanchilik muhimliqini tekitlep beridu.
maqalide yene, xitay hokumitining qattiq kontrolluqi we musteqil tekshurushlerni chekleshi sewebidin sherqiy turkistanda kishilik hoquq tekshurush elip berishning qiyinliqi eskertilgen. bu sheffafsizliq, shirketlerning oz paaliyetlirining uyghurlargha qarshi zulumgha tohpe qoshmaydighanliqi yaki uningdin paydilanmaydighanliqini kapaletlendurush uchun korsetken tirishchanliqlirini murekkepleshturgen.
xelqara besim we kelgusi tereqqiyatlar
karxanilarning sherqiy turkistandiki paaliyetlirige aliy derijilik parlament ezaliri we uyghur kishilik hoquq layihesi, IPAC qatarliq teshkilatlarning kongul bolushi, xelqara tekshurushning kucheygenlikini korsitip beridu we «xelqaraliq mehmanxanilar guruppisi» qatarliq shirketlerni bu rayondiki mewjutluqini qayta bahalashqa besim qilishi mumkin.
bu sistemiliq xarakterge ige mesile uchun, dunyadiki her bir angliq istemalchining aktip orun elishi, engi bilen istemal qilish tallashliri arqiliq sherqiy turkistandiki kishilik hoquq kirizisige duch kelgen uyghurlargha hemdemde bolushi, hemde xelqara jemiyetning besimini kucheytish uchun oz wekilliri bilen alaqe qilip, besim ishlishi intayin muhim.
paydimu yaki insaniy qedir- qimmetmu?
«xelqaraliq mehmanxanilar guruppisi» ning sherqiy turkistandiki tijaret menpeetlirining uyghurlar duch kelgen kishilik hoquq pajiesi bilen qandaq gireliship ketkenlikini ashkarilighan bu ehwal, shirketning uyghur zulumi dawam qiliwatqan rayondin payda elishi sewebidin qattiq tenqidke uchridi. engliye parlament ezaliri we hoquq teshkilatlirining telepliri teximu chong shirket hesabat berishchanliqi we ochuq-ashkariliqqa bolghan jiddiy ehtiyajni gewdilendurdi.
dunya uyghur kirizisi heqqidiki tonushining eshishigha egiship, shirketler ozlirining heriketlirini exlaq olchemliri bilen maslashturushqa, bolmisa insaniy hoquq depsendichilikige sherik bolush xewpige yoluqmasliq uchun kuchluk besimgha duch keliwatidu. bu ehwal, qarshiliq korsitish we zulum astidiki rayonlarda xelqara tijaret qilishning eghir exlaqiy mesuliyitini eskertip turidu.
shunga, dunya jamaetchiliki, hokumetler we kishilik hoquq teshkilatliri birlikte heriket qilip, «xelqaraliq mehmanxanilar guruppisi» gha oxshash shirketlerning sherqiy turkistandiki insaniyetke qarshi jinayetlerdin payda korushige xatime berishni telep qilishi kerek. peqet shundaq birleshme kuch bilenla, shirketlerni exlaqiy tijaret qilishqa mejburlighili hemde uyghur xelqining zulumini axirlashturushqa turtke bolghili bolidu.
