turkistan taymis, 11-may – istanbul: kanada «montreal geziti» torining 10-mayda xewer qilishiche, kanada parlamenti teripidin 2023-yili 10 ming uyghur musapirni qobul qilish heqqide maqullanghan qarargha asasen, deslepki turkumdiki «onlarche» uyghur musapir kanadagha yetip kelgen. bu uchurni mezkur qararning teshebbuschisi, parlament ezasi semir zubeyri shenbe kuni montreal tor gezitige ashkarilighan.
semir zubeyri gerche kelgen musapirlarning eniq sanini ashkarilashni ret qilghan bolsimu, ularning yeqinqi bir nechche hepte ichide kanadagha yetip kelgenlikini we ozining ularning bir qismi bilen korushkenlikini qeyt qilghan. zubeyri ependi X ijtimaiy taratqu supisida ozining yengidin kelgen uch neper uyghur musapir bilen chushken suritini elan qilghan bolup, surette musapirlarning kimlikini qoghdash meqsitide ularning yuz qismi yoshurulghan.
xitay hokumitining sherqiy turkistandiki uyghurlar qatarliq turkiy milletlerge qaratqan keng kolemlik basturush heriketliri xelqara jemiyetning kuchluk eyiblishige uchrimaqta. kishilik hoquq teshkilatlirining doklatlirigha asaslanghanda, bir milyondin artuq uyghur we bashqa az sanliq milletlerning «qayta terbiyelesh lagerliri» dep atalghan tutup turush orunlirigha qamalghan. kanada parlamenti xitay hokumitining bu heriketlirini «irqiy qirghinchiliq» dep etirap qilghan bolup, buninggha qulluq, jinsiy zorawanliq, mejburiy tughmas qilish, ammiwi nazaret hemde uyghur tili we medeniyitini basturush qatarliq qilmishlarning mewjutluqini seweb qilip korsetken.
semir zubeyri ilgiri, bu yil aprel eyida, montreal tor gezitige bergen bayanatida, hokumetning musapirlarni qobul qilish pilanining ilgirilesh suritining astiliqidin qattiq naraziliqini bildurgen idi. u bu qetimqi sohbettimu bu mesilini qayta tekitlep, hokumet apparatlirining bu ishqa yeterlik kuch chiqarmaywatqanliqini tenqid qilip: «axirqi hesabta, hokumet apparatliri hokumet qararlirini ijra qilidighan wasitidur. men hokumetning bu ishni teximu tez ilgiri surushini kutimen» degenidi.
zubeyri gerche kanada kochmenler we musapirlar idarisining 2025-yilining axirighiche 10 ming uyghur musapirni qobul qilish nishanigha yetishning mushkullukini etirap qilghan bolsimu, «siyasiy irade bolsila, bu nishangha yetkili bolidu» dep ishinidighanliqini bildurdi.
2023-yili fewralda parlamentta maqullanghan bu qarargha asasen, kanada hokumiti ikki yil ichide 10 ming uyghur musapirni biwasite xitaydin emes, belki turkiye we bashqa uchinchi doletlerdin qobul qilip, ularni kanadagha orunlashturushqa wede bergen idi. biraq, 2024-yili dekabirghiche bolghan ariliqta, yeni bu yengi turkumdiki musapirlar kelishtin ilgiri, bu pilan boyiche peqet birla uyghur musapirning kanadagha yetip kelgenliki melum.
uyghur hoquqlirini qoghdash teshkilatining ijraiye mudiri memettoxti ependining ilgiri surushiche, nowette ottura asiya we turkiyede panahliniwatqan onminglighan uyghur musapir xitaygha qayturuwetilish xewpige duch kelmekte iken.
semir zubeyri bu musapirlarning kanadagha kelishige «tarixiy peyt» dep baha berdi we «bu partiyewiy menpeet mesilisi emes, belki nsanperwerlik mesilisidur» degenlerni sozlirige ilawe qildi.
