aptor: d. adiljan eruyghur
muherrir: d. abdurehim dolet
yeqinda xitayning «junggo yengi xewerler-shinjang»namliq tor beti bilen shinxua. net namliq tor betliride bugur nahiyeside ikki muzey echilghanliqigha dair xewer elan qilindi. xewerning asasiy mezmuni mundaq: « dolet shinjangda milletler birliki we tarixiy yiltizlarni tekitleydighan ikki yengi muzey achti. junggoning shinjang uyghur aptonom rayonida 2024-yili 18-may ikki yengi muzey ziyaretke echildi. bu muzeylar, rayonning etnik xilmu-xilliqini, xitay medeniyiti bilen bolghan tarixiy baghlinishlirini we medeniy alaqe tarixini koz aldimizgha kelturushni meqset qilidu.
bulardin birinchisi, bugur nahiyeside qurulghan gherbiy rayonlar chegra qomandanliqi[1] muzeyi boldi. bu muzey, miladidin burunqi 60-yili gherbiy xen sulalisi teripidin qurulghan we shinjangni bashqurushqa mesul bolghan tunji xitay memuriy birlikining iznaliri tepilghan rayonida echildi. jemiy 5,120 kwadrat metirliq korgezme meydanigha ige bolghan bu muzey, besh asasiy bolumdin teshkil tapqan. ziyaretchilerge sapal, tuch we tomur buyumlar, yipek parchiliri qatarliq 460din artuq eser teqdim qilinidu. uningdin bashqa, kop wasitilik texnologiye ishlitilip qedimki dewr korunushliri janlandurulidu. muzeyning jaylashqan ornida, 2018-yili beyjing uniwersiteti bilen shinjang medeniy qalduqlar institutining birlikte bashlighan qezishliri netijiside zorkut[2] qedimki shehiri yoruqluqqa chiqirildi. bu yerde tepilghan uch tamliq qurulushlar we xen uslubidiki bina materiyalliri, rayonning tarixiy ehmiyitini kuchlenduridu. muzey bilen birge zorkut qedimki sheher arxeologiye baghchisimu ziyaretchilerge echildi.
ikkinchi muzey bolsa, bugurge texminen 100 kilometir yiraqliqtiki kucha shehiride echilghan quchi (kusha) muzeyidur. bu muzeyda, beziliri toplam halitide bolup jemiy 700 medeniy eser korgezmige qoyulghan. eserlerdin 96 si, xitayning uch basquchluq medeniy miras qoghdash sistemisigha kirguzulgen. muzeyning alahide eserliri qatarida tang sulalisidin qalghan tash budda heykili, quchi qolyazmiliri, marjan neqishlik kumush chumperde we boyalghan lay heykeller bar. muzey, kucha xanliqining tarixini, sheherlishishini we budda senitini oz ichige alidu. tengritagh tizmilirining jenubiy baghrida, tarim oymanliqining shimalida orunlashqan quchi, tarix boyiche hem muhim bir bashqurush merkizi hem medeniy alaqe nuqtisi bolup xizmet qilghan.
-2024yili etibaren shinjang boyiche 150tizimlanghan muzey bar bolup, bu muzeylar yil boyi jemiy 13 milyon ziyaretchini kutuwalghan. bu ziyaretchilerning 3.5 milyonini yashlar teshkil qilghan. echilghan yengi muzeylar we ashqan ziyaretchi sanliri, xitayning shinjang rayonida tarixiy mirasni tonushturush, milletler birliki we medeniyet yughurulush uchurlirini kuchlendurush yonilishidiki siyasetlirining bir ipadisi dep bahalanmaqta.[3]
shinxua. net tor betidiki xewerning asasiy mezmuni mundaq: «-5ayning 18-kuni, dunya muzey kunide, shinjang bay oblasti bugur nahiyesidiki gherbiy rayonlar chegra qomandanliqi muzeyi resmiy echildi. merkiziy hokumetning gherbiy rayonlargha unumluk bashqurush elip barghanliqining muhim guwahchisi we belgisi bolghan «gherbiy rayonlar chegra qomandanliqi» xitay medeniyitining medeniyet simwoli we shinjangning tarixiy medeniyet kartisi bolup qaldi.
gherbiy rayonlar chegra qomandanliqi muzeyi 37.62 mo yer meydanini igileydu, selinghan omumiy meblegh 128 milyon yuen. korgezme mezmuni siyasiy, iqtisadiy, medeniyet uch tereptin, xen dewrdin tartip herqaysi dewrdiki merkiziy xandanliq hakimiyetlirining gherbiy rayonlargha bolghan unumluk bashqurushini sistemiliq ipadilep beridu, tarixiy yadikarliqlar we herxil usullarning birlishishi arqiliq, korunushluk, hessiyliq, unumluk korgezme usuli bilen, tamashibinlarni tarixni bilishke, shinjangning xitayning bolunmes bir qismi ikenliki, tarixta herqaysi milletlerning qandash ikenliki, tarixtin buyan bille ariliship yashighanliq engini turghuzushqa, shundaqla, ortaq shinjangni qurush tarixigha guwah bolushqa, xitay milliti ortaq gewde engini teximu mustehkemleshke yetekleydu.[4]
sherqiy turkistanda echilghan ikki yengi muzey, xitay nuqtisidin etnik xilmu-xilliq we tarixiy baghlinishlarni tekitleshni meqset qilghan bolsimu, bu teshebbuslarning sotsiyologiye jehettin analiz qilinishi, xitayning rayondiki siyasetlirini we bu siyasetlerning uyghurlar bilen bashqa milletler ustidiki tesirlirini chushinish uchun muhim bir purset sunidu. xitayning sherqiy turkistan siyasetliri, bolupmu «milletler birliki » we «medeniy yughurulush» sozlemliri, mustemlikichilik tenqidliri chushenchiside sotsiyologiyilik uqumlar we nezeriyeler yoruqluqida tetqiq qilinishi mumkin. bu analizda, mustemlikichilik, assimilyatsiye, medeniyet hokumranliq, simwolluq zorawanliq we keyinki mustemlike nezeriyesi qatarliq uqumlar qollinilidu.
mustemlikichilik, bir milletning yaki doletning bashqa bir milletni siyasiy, iqtisadiy we medeniyet jehettin kontrol qilishi we oz menpeetliri yonilishide qarshi terepning kimlikini qayta shekillendurush jeryanidur.[5] antonio gramshining medeniyet hokumranliq uqumi, bu nuqtidin xitayning sherqiy turkistan siyasetlirini chushinish uchun paydiliqtur. hokumranliq, bir milletning ideologiyelik ustunlukni qolgha kelturup bashqa milletlerning «raziliqini» elishi we oz dunya qarishini «tebiiy» yaki «omumiy» dep qobul qildurushini ipadileydu. [6]sherqiy turkistanda echilghan muzeylar, xitayning xen merkezlik tarix bayanini kucheytish we uyghurlar bilen bashqa milletlerning tarixini xitay medeniyiti bilen birleshturup sunush tirishchanliqini eks etturidu. mesilen: gherbiy rayonlar chegra qomandanliqi muzeyining xen sulalisining memuriy bashqurush mewjutluqini tekitlishi, sherqiy turkistanning tarixiy jehettin xitayning bir parchisi bolghanliqi hekayisini kuchlenduridu. bu, uyghurlarning oz tarixiy we medeniyet hekayilirini kolenggide qaldurup, xitayning tarixiy qanuniyliq dewasini kuchlenduridighan bir hokumranliq chushenchisini eks etturup beridu.
assimilyatsiye, bir etnik yaki milletning, hokumran medeniyetning norma we qimmet qarashlirini qobul qilip oz kimlikini yoqitish jeryanidur.[7] xitayning «milletler birliki» sozlemliri, sirtqi korunushte herxil milletlerning birge yashishini righbetlendurgendek korunsimu, bu sozler adette xen xitay medeniyitining ustunlukini we bashqa milletlerning bu medeniyetke qoshulushini kozde tutidu. quchi muzeyining kucha xanliqining tarixi we budda senitini tekitlishi, uyghurlarning tarixiy mirasini xitayning teximu keng medeniyet hekayisige qoshush urunushliridin bashqa bir nerse emes. xitayning medeniyet hekayilirini beytish urunushliri jeryanida, elwette uyghurlarning islamiy kimliki we tarixiy hekayiliri burmilinish, yoq qilinish we qedirsizleshturulush jeryanlirini bashtin kechurmekte. bu, piyer bordiyoning «simwolluq zorawanliq» uqumi[8] bilen baghlinishliq; bu yerde hokumran millet, oz medeniyet normilirini mejburlap bashqa milletlerning kimliklirini chetke qeqip, bu jeryanni «tebiiy» bir medeniyet alaqisi dep korsitidu.
keyinki mustemlike nezeriyesi, mustemlikichilikning keyinki dewrde kona mustemlikichi kuchlerning yaki yengi hokumran kuchlerning, mustemlike qilinghan milletlerning medeniyiti we tarixini qandaq qayta yazidighanliqini tetqiq qilidu. xomi k. babaning «arilashma»[9] we edward seidning «sherqshunasliq» uqumliri[10], sherqiy turkistandiki muzeylarning rolini chushinish uchun qollinilishi mumkin. muzeylar, uyghurlarning tarixi we medeniyitini, xitayning tarixiy hekayisi bilen «arilashma» shekilde sunup, uyghur kimlikini xitay medeniyitining bir qismi supitide qayta shekillendurmekte. bu, seidning sherqshunasliq uqumida bayan qilinghandek, hokumran kuchning «bashqa»ni oz koz qarishi bilen belgilesh we kontrol qilish urunushini eks etturidu. mesilen: zorkut qedimki shehirining xen uslubidiki bina materiyalliri bilen munasiwetlendurulushi, rayonning tarixini xitay merkezlik bir chemberde sunup, uyghurlarning oz tarixiy hekayilirini ajizlashturidu.
muzeylar, peqet medeniyet eserlerni korgezme qilidighan jaylar emes, shundaqla simwolluq hakimiyetning qurulidighan meydanliridur. mishel fukoning hakimiyet we bilim munasiwiti[11] ustidiki tetqiqatliri, muzeylarning, doletlerning tarixiy hekayilerni kontrol qilish we qanunlashturush wasitisi supitide qandaq xizmet qilidighanliqini chushenduridu. muzeylar, doletning ideologiyelik apparatliri supitide xizmet qilidu (altusser). sherqiy turkistandiki muzeylar, xitayning rayondiki tarixiy mewjutluqini we «milletler birliki»ni tekitleydighan bir bilim sahesi berpa qilmaqta. 13 milyon ziyaretchi, bolupmu 3.5 milyon yashning bu muzeylarni ziyaret qilishi, bu hekayining yash ewladlargha yetkuzulushide muhim rol oynaydu. yashlar, jemiyette kimlik shekillinishning eng janliq we heriketchan bir nopus guruppisidur. erik eriksonning kimlik tereqqiyat nezeriyesi, yashliq dewrining shexslerning medeniyet we ijtimaiy kimliklirini shekillenduridighan muhim bir basquch ikenlikini tekitleydu. [12]xitayning sherqiy turkistandiki muzeylarda yash ziyaretchilerge ehmiyet berishi, bu dewrning ideologiye jehettin shekillendurulushi uchun sitrategiyelik bir purset bilen teminleydighanliqini korsitidu. muzeylar, xen sulalisi merkez qilinghan tarixiy hekayini yash ewladlargha yetkuzush arqiliq, ularning sherqiy turkistanning xitay medeniyitige tarixiy jehettin baghlanghanliqi idiyesini qobul qilishini nishan qilidu. bu, bolupmu uyghur yashlirining oz medeniyet kimlikliridin sowushigha we xitayning “milletler birliki” hekayisige teximu asan yughurulup ketishige yol echishi mumkin. moris halbwachning kollektip xatire uqumi, jemiyetlerning tarixiy hekayilirining shexslerning kimliklirini shekillendurushtiki rolini chushenduridu. xitay doliti muzeylar arqiliq sunghan tarixiy hekaye, sherqiy turkistanning xen sulalisidin buyan «junggoning bir qismi ikenliki» we milletler kop xilliqining xitay medeniyiti ramkisida birleshkenliki idiyesini kucheytidu. yashlarning bu muzeylargha koplep qatnishishini, doletning kollektip xatireni qayta qurush tirishchanliqining bir qismi dep qarash kerek. mesilen: bu muzeyida xen uslubidiki binakarliq materiyalliri we kop wasite texnikiliri bilen janlandurulghan qedimki sehneler, yash ziyaretchilerge korunush we hessiyat jehettiki tesir bilen xitay merkez qilinghan tarixiy xatire korunushini sunidu. bu, doletning ideologiyelik apparatliri (altusser) arqiliq yash ewladlarning tarix tonushini kontrol qilish sitrategiyesini eks etturidu.[13]
xitayning «etnik xilmu-xilliq» we «medeniyet birlishish» sozlemliri, sirtqi korunushte hemmini oz ichige alidighan «sexi» bir chushenchini ipadilisimu, bu sozlerning assimilyatsiyelik bir chember ichide ishleydighanliqi melum. talal esedning medeniyet terjimisi[14] uqumi, bu mezmunda qollinilishi mumkin. xitay, uyghurlarning medeniy mirasini, oz tarixiy we ideologiyelik chembirige «terjime qilip» qayta sunup kelmekte. mesilen: quchi muzeyida korgezme qilinghan budda senet eserliri, uyghurlarning islamiy kimlikidin kore, budda otmushini tekitlep , rayonning tarixini xitayning teximu keng medeniyet hekayisige birleshturidu. bu, etnik xilmu-xilliqni tekitleshning, emeliyette xen merkezlik bir medeniy birlishish layihesining bir parchisi ikenlikini korsitidu.
qisqisi, sherqiy turkistanda echilghan muzeylar, xitayning rayondiki medeniyet we tarixiy hekayini kontrol qilish urunushlirining bir ipadisidur. bu urunushlar, mustemlikichilik, medeniyet hokumranliq, assimilyatsiye we simwolluq zorawanliq uqumliri dairiside analiz qilinghanda yaki qarap chiqilghinida, xitayning uyghurlar we bashqa milletler ustidiki hokumranliqini kucheytish we tarixiy qanuniyliqini (meshruyitini) kuchlendurush meqsitining barliqini ashkarilaydu. keyinki mustemlikichilik nezeriyeliri , bu muzeylarning, uyghur kimlikini xitayning teximu keng hekayisige birleshturup «arilashma» bir tarix sunush tirishchanliqini otturigha qoyidu, epsus bu jeryanda uyghurlarning oz medeniyet we tarixiy hekayiliri chetke qeqilmaqta, bu bolsa «milletler birliki» sozlemlirining assimilyatsiyelik bir xarakterge ige ikenlikini korsitip beridu. sotsiyologiye jehettin, bu muzeylar, doletning ideologiyelik apparatliri supitide xizmet qilip, medeniyet hokumranliqni we simwolluq hakimiyetni qayta ishlepchiqirish bilen birge , yashlargha mexsus «juangxu» kimliki singdurushtimu rol oynaydu.
[1] 西域都护府
[2] Zorkut
[3] https://english.news.cn/20250519/5ee0d2b8aab74600863b8aa64e05d631/c.html
[4] https://www.xj.chinanews.com.cn/shipin/2025-05-19/detail-iherrwae6452495.shtml
[5] https://islamansiklopedisi.org.tr/somurgecilik
[6] http://aksarayiibd.aksaray.edu.tr/en/download/article-file/2206156
[7] https://perspektif.eu/2020/07/19/asimilasyon-nedir/
[8] https://adeldanismanlik.com/simgesel-siddet-siddetin-kadife-eldiveni-ve-ozerklik/
https://evrimagaci.org/blog/sembolik-siddet-dilin-gucu-ve-toplumsal-hiyerarsilerin-insasi-16173
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3452329
sembolik şiddet kavramı üzerine gerçekleştirilen çalışmaların bibliyometrik analizi
[9] hybridity
[10] https://islamansiklopedisi.org.tr/oryantalizm
[11] michel foucault’da bilgi, iktidar ve özne ilişkişi, https://dergipark.org.tr/tr/pub/sobiadsbd/issue/11355/135768
[12] https://evrimagaci.org/eriksonun-psikososyal-gelisim-teorisi-nedir-insanin-psikososyal-gelisiminin-8-evresi-nelerdir-12267
[13] louis althusser’in devletin ideolojik aygitlari bağlaminda trt’nin müzik politikalari1 https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4140526
[14] cultural translation
menbe: uyghur tetqiqat instituti
