shohret hoshur 2015-yili amerika dolet mejlisi xitay ishliri ijraiye komitetida otkuzulgen bir ispat anglash yighinida.
turkistan taymis, 28-may, istanbul
xitayning sherqiy turkistandiki zulum siyasetliri, kishilik hoquq depsendichilikliri qatarliq barliq qanunsiz qilmishlirini ashkarilash bilen tonulghan erkin asiya radiyosining Jurnalisti shohret hoshurning dostliri we aile-tawabiatlirini zerbe obyekti qilghanliqi ashkarilandi.
xelqaraliq tekshurguchi Jurnalistlar birleshmisi (ICIJ) ning muxbiri shundaqla asiya we yawropa kordinatori silla alechi 2025-yili 27-may birleshmining tor betide eng yengi tekshurush doklatini elan qilip, xitay hokumitining erkin asiya radiyosi (RFA) da ishleydighan uyghur Jurnalist shohret hoshurning dostliri we aile ezalirini nishan obekti qilip, ular arqiliq Jurnalistni jimiqturushqa urunghanliqini pash qildi. bu tekshurush doklati, xitayning erkin asiya radiyosining xewerlirini cheklesh uchun uzun yillar boyiche dawamlashturghan basturush heriketlirining bir qismini korsitip beridu.
xitayning nishan qilghan Jurnalist we yeqinliri
shohret hoshur 60 yashliq uyghur Jurnalist bolup, ilgiri sherqiy turkistan (shinjang)diki bir yerlik radiyo istansisida ishligen. u 1994-yili xitayning uyghurlargha qaratqan zulumi heqqide yazghan ikki maqalisi hokumetning teshwiqat idarisi teripidin «buzghunchiliq» dep belge qilinip, dairiler teripidin izdelgendin keyin xitaydin qechip chiqqan. u saxta pasport bilen aldi bilen pakistangha, andin turkiyege, keyinche amerikagha qechip ketip, u yerde amerika puqraliqigha erishken. hoshur 2007-yildin buyan erkin asiya radiyosida Jurnalist bolup ishligen. u xitay hokumitining sherqiy turkistandiki uyghurlargha qaratqan basturush siyasetlirini, jumlidin keng kolemde tutqun qilishni ashkarilash bilen dangliq. uning rayon heqqidiki chongqur melumati we alaqe torining keng bolushi uni saqchi xadimliri we bashqa mexpiy menbelerdin ozgiche uchurlarni toplash imkaniyitige ige qilghan.
shohret hoshur ailisidikiler bilen, 1988-yili.
shohret hoshur 2015-yili amerika dolet mejlisi-ijraiye komitetida soz qilghanda mundaq degen idi: «erkin asiya radiyosida xewerlirimni anglighan uyghurlar uchun xitay hokumiti ailemge we manga bir kuni mening Jurnalistliq paaliyetlirimning bedilini tolitidighanliqini eniq eytti». xitay hokumitining bayanatchisi shu waqitta bu eyibleshlerni «putunley asassiz» dep ret qilghanidi.
xelqaraliq tekshurguchi Jurnalistlar birleshmisining bu qetimqi yengi doklatida korsitilishiche, xitayshunas adriyan zenz teripidin qolgha chushurulup, xelqaraliq tekshurguchi Jurnalistlar birleshmisi (ICIJ) bilen ortaqlishilghan sherqiy turkistanning gherbige jaylashqan tekes nahiyesi jamaet xewpsizlik idarisidin sirtigha chiqip ketken mexpiy hojjetler xitayning hoshurning yeqinlirini zerbe obyekti qilghanliqini ispatlaydu. bu hojjetlerge qarighanda, 2014-yili «shinjang» (sherqiy turkistan) xewpsizlik organliri hoshurning 42 neper tonushi we yeqinlirining isim-familisi, adresi, kespi, telefon nomuri qatarliq shexsiy uchurlirini oz ichige alghan bir tizimlik tuzigen. bu tizimliktiki kishiler «sezgur we alahide» dep teswirlengen bolup, xitay hakimiyiti ularni hoshur bilen «yeqin alaqide» dep qarap, «yeqindin diqqet qilish» yaki «diqqet bilen kozitish» kereklikini tekitligen. hoshurning bildurushiche, bu tizimliktiki kishilerning beziliri on nechche yil ilgiriki aliy mektep dostliri iken, ularning kopinchisi «siyasiy ishlargha intayin ehtiyatchanliq bilen muamile qilidighan jimighur kishiler» bolup, hetta beziliri xitay kommunistik partiyesige ochuqche sadiq bolghan bolsimu yenila zerbe obyekti qilinghan. tizimliktiki bir yazghuchining «siyasiy guman bilen jamaet xewpsizlik organliri teripidin bir terep qilinghanliqi» qeyt qilinghan.
shohret hoshurning eytishiche, uning tot neper aka-uka-singilliri (jumlidin biri girim buyumliri dukinining xojayini, biri qassapxana achqan sodiger, yene biri dehqan bolghan uch akisi we bir singlisi) we ularning ayalliri sekkiz yildin buyan tutqunda bolup, iz-deriki bolmighan. ularning asassiz eyibleshler bilen 15 yildin artuq qamaq jazasigha hokum qilinghan bolushi mumkin. hoshur buning sewebini ozining Jurnalistliq paaliyiti dep qaraydu. uning eytishiche, dairiler yoshurun kozitilgen telefonlar arqiliq uning tughqanlirigha besim qilip, «meni ishimdin toxtitinglar, bolmisa aqiwitige duchar bolisiler» dep qayta-qayta agahlandurghan. 2014-yili saqchi xadimliri hoshurning uch akisini uning bir akisining jazasi toghrisida telefonda sozleshkendin keyin «dolet xewpsizlik qanunlirini buzush» we gumanliq halda «dolet sirini ashkarilash» bilen eyiblep qamaqqa tashlighan. hoshur bu eyibleshlerni yalghan dep ret qilghan. ikki akisi qismen amerika hokumitining arilishishi bilen 18 aydin keyin qoyup berilgen. lekin bu akilar 2018-yili hoshurning bashqa tughqanliri we anisi bilen birlikte qayta tutqun qilinghan. uning anisi keyinrek qoyup berilgen bolsimu, hoshurning eytishiche, uning eng az degende 10 yeqin tughqini hazirmu turmide bolup, ularning jaza mudditi namelum iken.
xitayning erkin asiya radiyosigha qarshi heriketliri
xitay hokumiti erkin asiya radiyosining sherqiy turkistandiki sezgur weqeler heqqidiki xewerlirini «jasusluq» we «oydurma uchur tarqitish» dep eyibligen. ashkarilinip ketken saqchi hojjetliri we ichki xewpsizlik korsetmiliride korsitilishiche, xitay dairiliri erkin asiya radiyosini xitay kommunistik partiyesining hakimiyitige tehdit dep qaraydu. 2014-yili tuzulgen bir pilangha asasen, xitay dairiliri erkin asiya radiyosining dolet ichidiki teshkilatlar bilen til birikturushining aldini elish, kontrol qilish we uninggha qarshi kuresh qilishni nishan qilghan. bu pilan boyiche, «erkin asiya radiyosi bilen hemkarlashqan yerlik kishilerning sanini tekshurush, ularning heqiqiy kimlikini, tarixiy hemkarliq paaliyetlirini we hazirqi ipadisini bir-birlep eniqlap chiqish, hemde ularni muwapiq halda muhim shexsler yaki alahide guruppilar qatarigha kirguzup, kontrol qilish tedbirlirini yolgha qoyush» uchun bir hokumet orgini qurulghan.
2018 -yili, erkin asiya radiyosi we amerika awazi radiyosi uyghurlarni keng kolemde tutqun qilish we dolet teripidin yurguzulgen bashqa zulumlarni xewer qilghanda, rayondiki saqchi xadimliri bu xewer tor beketlirini daim kozitip, «buzghunchiliq» dep qaralghan maqalilerni tizimlap chiqqan. bir xadimning doklatida, 2018-yili 6-ayning 16-kuni elan qilinghan erkin asiya radiyosining «shinjangdiki ehwal endishe qilishqa erziydu» mawzuluq xewirining «dolet sirtidiki dushmen kuchlerning hujumi» dep bekitilgenliki qeyt qilinghan. adriyan zenzning sozige qarighanda, dairiler «shinjanggha munasiwetlik dolet siyasetlirini tenqid qilidighan yaki zulumning tereplirini ashkarilaydighan erkin asiya radiyosi xewerlirini intayin tepsiliy xatiriligen», bu «erkin asiya radiyosi xewerlirining muhimliqini» korsitip beridu.
xitay dairiliri erkin asiya radiyosining uyghur xewer mulazimitide ishleydighan 22 Jurnalistning yettisining 70 tin artuq aile ezalirini ularning ishligen xewerliri sewebidin qamaqqa tashlighan yaki besim astigha alghan. bu heriketler xitayning sherqiy turkistandiki uyghurlargha qarshi yurguzgen basturush siyasetlirini ashkarilaydighan erkin asiya radiyosini jimiqturushqa qaritilghan.
xelqaraliq tekshurguchi Jurnalistlar birleshmisining «xitay nishanliri» (China Targets) namliq tekshurush doklatida, xitay hokumitining xelqaraliq organlarni, jumlidin xelqara saqchi teshkilati - interpol we birleshken doletler teshkilatini ishlitip, xitay reJimini tenqid qilghuchilarni nishan qilip, ularni xelqara sewiyede basturushqa urunghanliqi ashkarilandi. bu tekshurush doklati 42 xewer orginidiki 104 Jurnalistning 10 ay dawamlashqan hemkarliqi asasida, 23 dolettiki 105 zerbige uchrighuchining guwahliqlirigha asaslanghan.
amerikaning erkin asiya radiyosini meblegh bilen teminleshni toxtitishi
erkin asiya radiyosi 1996-yili xitay qatarliq hakimmutleq hakimiyetler toghrisidiki ashkarilanmighan uchurlarni xewerleshturup tarqitish meqsitide qurulghan bolup, sherqiy turkistandiki kishilik hoquq depsendichiliklirini ashkarilashtiki muhim roligha qarimay, amerika hokumiti yeqinqi waqitlarda radiyoning ana shirkiti bolghan amerika yer shari taratqular agentliqi (USAGM) ning meblighini toxtatti. bu qarar 2025-yili martta amerika pirezidenti donald trampning ijraiye buyruqigha asasen emelge ashurulghan bolup, agentliqqa berilidighan 60 milyon dollarliq yardem axirlashturulghan. buning netijiside yuzlerche muxbir ishtin boshitilip, radiyoning tibet we uyghur tilidiki xewer mulazimetliri we bashqa pirogrammiliri taqalghan. bu qarar erkin asiya radiyosining paaliyetlirini zor derijide chekligen we bu xewer orginini emeldin qaldurush bilen barawer bolghan. amerika yer shari taratqular agentliqi(USAGM) ning yuqiri derijilik meslihetchisi kari leyk bayanat elan qilip, gumanliq bashqurush we maliye qaidisizlikliri sewebidin mebleghni azaytishning pilanlanghanliqini eytqan.
amerikadiki bezi qanun chiqarghuchilar we kishilik hoquq qoghdighuchiliri bu qararni tenqid qilip, erkin asiya radiyosining yoqilishining xitay hokumitige payda elip kelidighanliqini bildurdi. erkin asiya radiyosining bash ijraiye emeldari bay fang «nyu-york waqit geziti» de yazghan maqaliside mundaq degen: «erkin asiya radiyosining putunley toxtap qelishi amerikaning uchur boshluqini xitaygha tashlap berishi bolup, bu xitay pirezidenti shi jinpinggha paydiliq». u yene, «eger erkin asiya radiyosi jimiqturulsa, resmiy uchurlar tekshurulmey we ret qilinmay qelishi mumkin» dep korsetken. xitayning dolet taratqusi «gilobal taymis» erkin asiya radiyosi we amerika awazi radiyosigha berilidighan meblegh kesish qararini maxtap, bu organlarning «asasliq wezipisi amerikaning ideologiyelik teleplirige asasen bashqa doletlerge hujum qilish ehtiyajini qandurush» ikenlikini tekitligen. erkin asiya radiyosi bu yilning bashlirida amerika hokumiti we USAGM gha qarshi erz sunup, meblighini eslige kelturushni telep qilghan.
shohret hoshurning sozige qarighanda, chet eldiki we wetinidiki uyghurlar uchun erkin asiya radiyosi uyghurche xewer mulazimitining taqilishi ularning «ozara alaqe qilishtiki birdinbir kowruki» ni yoqitishtin derek beridu. uyghur aktiwistlar buning bilen xitayning diktator hakimiyitige qarshi kurishidiki muhim qoralini yoqatqan bolidu.
xulase
xitay hakimiyitining sherqiy turkistandiki zulumlirini ashkarilash bilen shughullanghan erkin asiya radiyosi Jurnalisti shohret hoshurning dostliri we ailisini zerbe obyekti qilishi, xitayning xelqaraliq sewiyede erkin soz we kishilik hoquqni basturushqa urunuwatqanliqining yene bir ispati bolup qaldi. xelqaraliq tekshurguchi Jurnalistlar birleshmisi (ICIJ) ning ashkarilinip ketken hojjetlerge asaslanghan bu tekshurush doklati, xitayning tenqidchilerni jimiqturush we chet eldiki uyghur diasporasini kontrol qilish uchun elip barghan sistemiliq tirishchanliqlirini roshen korsitip berdi. erkin asiya radiyosining amerika teripidin meblegh yardimining toxtitilishi bolsa, xitay reJimige purset yaritip berish ehtimalliqini teximu ashurghan. bu ehwallar xelqara jemiyetning xitayning chegra halqighan basturushlirigha qarita teximu hoshyar bolushining zorurlukini korsetti.
