bugun, 2025 –yili 29-may, «nyu-york waqit geziti», «der shpigel» (Der Spiegel) we xelqara tekshurup tetqiq qilghuchi muxbirlar birleshmisi (ICIJ) qatarliq dunyadiki nopuzluq axbarat wasitiliri xitayning sherqiy turkistandiki mejburiy emgek siyasitige ait etrapliq, tepsiliy we konkret ispatlar bilen mueyyenleshturulgen yengi doklatlarni elan qildi. bu yeqinqi ozgirishler, sherqiy turkistandiki uyghurlar we bashqa turkiy musulman az sanliqlar duch keliwatqan mejburiy emgek mesilisining peqet dawamlishiwatqan bir mesile emeslikini, belki uzluksiz yengi qatlamlargha ige bolup, teximu chongqurlishiwatqanliqini otturigha qoyghan pakitlar asasida shekillengen. bu birleshme doklatlar, xitay xelq jumhuriyitining uzun yillardin buyan sistemiliq halda inkar qilip kelgen bu insaniyetke qarshi qilmishlirining emdilikte ret qilghili bolmaydighan deliller bilen ispatlanghanliqini we bu mesilining peqet rayon xarakterlik mesile bolupla qalmastin, yershariwi teminat zenjiri, xelqara qanun we omumyuzluk kishilik hoquq normiliri jehettin jiddiy arilishishni telep qilidighan bir kirizisqa aylanghanliqini yene bir qetim delillidi.
yengi doklatlar, uyghur ishchilarning sherqiy turkistan ichidiki we xitayning bashqa olkiliridiki zawutlargha yotkilishining addiy bir emgek kuchi yotkesh mesilisi emeslikini, eksiche dolet teripidin inchikilik bilen pilanlanghan, teshkillengen we keng kolemde yolgha qoyulghan bir siyaset ikenlikini ashkarilidi. bu yotکeshlerning ammiwi xarakteri, N-TV ning on minglighan uyghurning ishleshke ewetilgenlikini korsetken ilgiriki doklatliri bilenmu oxshash. bu jeryanning arqisidiki heqiqiy meqsetning iqtisadiy tereqqiyattin kore, uyghurlarning medeniyet kimlikini yoqitish, diniy paaliyetlirini tugitish, aile munasiwetlirini ajizlashturush we ularni xitay kommunistik partiyesining ideologiyesige sadiq, assimilyatsiye qilinghan shexslerge aylandurush ikenliki kuchluk rewishte ilgiri surulmekte. bu «emgek yotkesh»ler adette shexslerning raziliqisiz, her xil besimlar, tehditler, aldamchiliqlar we hetta aile ezalirining «terbiyelesh lagerliri»da tutup turulushigha oxshash jazalash usulliri arqiliq emelge ashurulmaqta, «terbiyelesh lagerliri»din biwasite zawutlargha otushler daim doklat qilinmaqta. xitay hokumiti bu pirogrammilarni «namratliqtin qutuldurush» we «kespiy terbiyelesh» nami astida korsitip kelmekte. emma, musteqil tetqiqatlar we guwahchilarning bayanliri, bu sozlemning heqiqetni eks etturmeydighanliqini, eksiche uyghurlarning oz zeminidin, eneniwi turmush sheklidin ajritilip, towen maashliq we kapaletsiz ishlarda ishleshke mejburliniwatqanliqini korsetmekte. «kespiy terbiyelesh» namida berilgen derslerning kopinchisining ideologiyelik menge yuyush we mandarin (xitayche) ogitishke merkezleshkenliki, heqiqiy kespiy maharet yetildurushtin yiraq ikenliki bildurulmekte. bu ehwal, pirogrammilarning heqiqiy meqsitining uyghur jemiyitining ijtimaiy-medeniyet qurulmisini tuptin ozgertish we bir xil irqiy we medeniyet qirghinchiliqini yolgha qoyush ikenlikini korsitip beridu.
doklatlarda tepsiliy bayan qilinghan ishlesh sharaitliri, xelqara emgek olchemliridin intayin yiraq. «nyu-york waqit geziti»ning wideyo materiyalliri we bashqa guwahliqlar, uyghur ishchilarning adette ziyade uzun ismena, insan qelipidin chiqqan towen maash, saghlam bolmighan we bixeter bolmighan ishlesh muhitigha duchar bolidighanliqini delilleydu. zawutlar we ishchilar yataqliri qattiq nazaret we kontrol tori bilen qorshalghan; heriket erkinliki, alaqe qilish (bolupmu tashqi dunya we aililiri bilen), diniy ibadetlirini ada qilish we oz ana tilida sozlesh qatarliq eng asasiy hoquqlar hetta cheklenmekte yaki putunley tosqunluqqa uchrimaqta. bu ehwal, ishchilar ustide eghir rohiy besim peyda qilip, ularni charisizlik we umidsizlikke duchar qilmaqta. xitay dolitining sherqiy turkistanda qurghan we barghanseri xitayning ichkiri rayonliridiki uyghur ishchilar ishlewatqan zawutlarghimu kochurgen ilghar texnikiliq nazaret sistemiliri – yuz tonush kameraliri, GPS arqiliq iz qoghlash, mejburiy kochme epler we biometrik melumat yighish qatarliq usullar – bu besimning yene bir qatlimini teshkil qilidu. ishchilarning her bir qedimi kozitilmekte, eng kichik «itaetsizlik» yaki «gumanliq» heriket eghir jazalargha seweb bolushi mumkin. bu reqemlik mustebitlik, shexslerning shexsiy hayatini putunley yoqqa chiqirip, uzluksiz qorqunch keypiyati yaritidu.
uyghur mejburiy emgiki, deslepte teximu kop sherqiy turkistanning asasliq ishlepchiqirish sahesi bolghan paxta we toqumichiliq sahesi bilen munasiwetlik dep qaralghan bolsimu, yeqinqi doklatlar – bolupmu «nyu-york waqit geziti»ning dengiz mehsulatliri teminat zenjiridiki mejburiy emgekke selish eyibleshlirini otturigha qoyghan (2025-yili 29-may) doklati – bu mesilining teximu keng dairige yeyilghanliqini korsetmekte. aptomobil zapchasliri, elektironluq terkibler, quyash energiye taxtiliri we hetta yemeklik pishshiqlap ishlesh qatarliq oxshimighan sahelerdimu mushuninggha oxshash qilmishlarning bolushi mumkinlikige dair eghir endishiler peyda bolmaqta. tekshurup xewer berish idarisining (The Bureau of Investigative Journalism) ) «xitay iqtisadi uyghur mejburiy emgiki ustige qurulghan» serlewhilik doklati, bu mesilining xitay iqtisadidiki omumiy omumlishish derijisini we xelqaraliq markilarning teminat zenjirlirining bu kishilik hoquq depsendichilikige qanchilik derijide ariliship qalghanliqini heyran qalarliq derijide ashkarilap berdi. bu ehwal, yershariwi markilar we istemalchilarning bilmestin bu kishilik hoquq depsendichilikige sherik bolup qelish xewpini ashurmaqta. nurghun xelqaraliq shirketler, teminat zenjirliride mejburiy emgekke selishning yoqluqini ilgiri surmekte yaki bu heqte yeterlik uchurgha ige emeslikini bildurmekte. emma, xitaydiki musteqil tekshurush mexanizmlirining dolet kontrolluqi astida bolushi, ashkariliqning bolmasliqi we guwahchilarning sozleshtin qorqushi qatarliq sewebler tupeylidin ishenchlik tekshurush elip berish mumkin bolmaydighan haletke kelip qaldi. amerikaning «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» (UFLPA) gha oxshash qanun-nizamlar, shirketlerge ispatlash mejburiyitini yuklep, mehsulatlirining mejburiy emgekke selinmighanliqini ispatlishini mejburiy qilmaqta. emma, bu xil qanuniy belgilimilerning yershariwi kolemde omumlishishi we unumluk ijra qilinishi kerek.
xitay xelq jumhuriyiti hokumiti, qurulghan kunidin tartip sherqiy turkistandiki kishilik hoquq depsendichilikige dair barliq eyibleshlerni «gherb kuchlirining xitayning ichki ishlirigha arilishishi» we «terrorluqqa qarshi turush tirishchanliqini qarilash herikiti» dep supetlep, sistemiliq halda inkar qilip kelmekte. beyjing hokumiti, xelqara jamaetchilikni azdurush uchun murekkep dezinformatsiye (yalghan uchur) paaliyetlirini elip barmaqta, saxta guwahchilar we «bextlik uyghur» obrazini yaritidighan teshwiqat filimlirini ishletmekte. emma, bu inkar qilish siyasiti, suniy hemrah suretliri, ashkarilinip ketken hokumet hojjetliri, minglighan guwahchilarning bayanliri we ilmiy tetqiqatlar bilen zit kelidu. xitay hokumiti, ilgiri surgenlirining eksiche, birleshken doletler teshkilati bashchiliqidiki xelqaraliq musteqil kozetkuchiler we tetqiqatchilarning sherqiy turkistangha erkin we shertsiz kirishini tosmaqta. anda-sanda ruxset qilinghan ziyaretler bolsa, qattiq kontrol qilinmaqta we aldin bekitilgen, « tazilanghan » rayonlar bilen cheklenmekte. shundaqtimu, nurghun batur akademiklar, Jurnalistlar we kishilik hoquq qoghdighuchiliri, chong xeterlerge tewekkul qilip, yiraqtin sezish texnikisi, ochuq menbelik istixbarat, ashkarilanghan hojjetlerni analiz qilish we diasporadikiler bilen elip berilghan sohbetler arqiliq heqiqetni ashkarilash uchun kuresh qilmaqta. xitayning barliq tosqunluq qilish tirishchanliqlirigha qarimay, bugun elan qilinghanlarnimu oz ichige alghan bu musteqil tetqiqatchilar, mejburiy emgek sistemisining ishlesh mexanizmi we kolimini zor derijide ispatlap chiqti we beyjing hokumitining inkarlirini berbat qildi.
yengi doklatlar bilen yene bir qetim delillengen uyghurlarni mejburiy emgekke selish, 21-esirde insaniyet duch keliwatqan eng eghir kishilik hoquq kirizislirining biridur. xitayning inkar qilish siyasetliri we musteqil tetqiqatlargha qaratqan tosqunluqliri, xelqara jemiyetning bu mesilidiki mesuliyitini teximu ashurmaqta. hokumetler, xelqara teshkilatlar, shirketler we puqralar jemiyiti, bu sistemiliq zulumgha xatime berish uchun konkret qedemlerni elishi kerek. bu qedemler arisida, mejburiy ishlitilip ishlepchiqirilghan mallargha qarshi yershariwi embargolar, shirketler uchun cheklesh kuchige ige ehwalni eniqlash mejburiyiti, jinayetchilerning xelqara qanun aldida jawabkarliqqa tartilishini kapaletlenduridighan mexanizmlarning qurulushi we xitay hokumitige qarita maslashqan diplomatik besimning ashurulushi qatarliqlar bolushi kerek. sukut qilish we heriketsizlik, bu insaniyetke qarshi jinayetning dawamlishishigha koz yumush degenliktur. omumyuzluk kishilik hoquq we insaniy qimmet qarashliri uchun, jiddiy we qetiy xelqaraliq arilishish shert.
menbe: uyghur tetqiqat instituti
2025-yili 30-may
