turkistan taymis xewerliri – 2025-yili 29-may – myunxen, germaniye:
dunya uyghur qurultiyi (d u q) 2025-yili 5-ayning 23- kunidin 25-kunigiche germaniyening myunxen shehiride chaqirilip uch kun dawam qilghan 3-nowetlik sherqiy turkistan milliy kengishi we uyghur yashlar kengishi yighini xitabnamisini elan qildi.
xitabnamide, mezkur yighinning uyghur muhajirlirining xitay hokumitining sherqiy turkistandiki kuchiyiwatqan besimlirigha qarshi ortaq meydanda turush we kelgusi istrategiyelirini bekitish nuqtisidin halqiliq bir supa hazirlap bergenliki qeyt qilindi. dunya uyghurqurultiyi teripidin 28-may elan qilinghan mezkur xitabnamide, yighinning uyghur heq-hoquqlirini qoghdash we xelqara jemiyetning diqqitini rayondiki insan heqliri kirizisige jelp qilish yolidiki muhim birqedem ikenliki tekitlendi.
bu muhim yighingha dunyaning 22 din artuq dolitidin kelgen 150 din artuq wekil, jumlidin 50 din artuq uyghur teshkilatlirining rehberliri, kishilik hoquq paaliyetchiliri, akademiklar, siyasetchiler we yash paaliyetchiler qatnashti. dunya uyghur qurultiyining bildurushiche, bu kengeshning asasliq meqsiti uyghurlarning erkinliki, adaliti we kimlikini qoghdash kurishini kucheytish, muhajirettiki uyghurlar arisidiki ittipaqliqni mustehkemlesh hemde xitay hakimiyitining uyghurlargha qaratqan «irqiy qirghinchiliq» jinayetliri we chegra halqighan besimlirigha qarshi xelqaraliq tirishchanliqlarni maslashturush iken.
xelqaraliq qollash we eks sada qozghighan chaqiriqlar
kengeshning echilish kunide nurghunlighan xelqaraliq siyasetchiler wekishilik hoquq qoghdighuchiliri soz qilip, uyghurlarning heqliq dewasini kuchluk qollaydighanliqini ipadilidi. soz qilghanlar arisida kanada parlament ezasi iw-fransua blanshet, engiliye parlament ezasi iyin danken smis, engiliye awam palata ezasi barones helena kennedi, nobel tinchliq mukapatigha erishken ukrainaliq kishilik hoquq paaliyetchisi oleksandra matwiychuk, amerika parlament ezaliri yangkim we suhas subramanyam, bawariye parlamentining muawin reisi markus rindershpacher we b d t ning alahide doklatchisi tomoya obokata qatarliq nopuzluq shexsler bar idi. yawropa parlamentining muawin reisi pina picherno we chexiye kengesh palatasining muawin reisi jiri oberfalzer bolsa yazma mektup arqiliq qollaydighanliqini bildurdi. rehberler xitayning uyghurlargha qaratqan sistemiliq besimlirini eyiblep, xelqara jemiyetni uyghur heq-hoquqlirini qoghdash uchun konkret we qetiy qedemlerni elishqa chaqirdi.
kelgusige yuzlengen istrategiyelik muzakiriler
uch kunluk kengesh dawamida, uyghur herikitining kelgusini shekillenduridighan bir qatar istrategiyelik mesililer etrapliq muzakire qilindi. muhim nuqtilar towendikilerdin ibaret:
● chetellerdiki uyghur jamaitige qaritilghan kuchiyiwatqan chegra halqighan basturush tehditliri webuninggha taqabil turush usulliri.
● uniwersal sot hoquqi we b d t kishilik hoquq mexanizmlirini oz ichige alghan adaletni ishqa ashurush uchun xelqaraliq qanun yolliridin unumluk paydilinish.
● uyghur yashliri we ayallirining uyghur dewasini dawamlashturush we kelgusige qarap ilgirileshtiki merkiziy weaktip roli.
● eghir tehdit astidiki uyghur tili, medeniyiti wekimlikini qoghdash we janlandurushqa dair her tereplime istrategiyeler.
● uyghur teshkilatliri arisidiki hemkarliqni kucheytish, bayliqlarni unumluk ortaqlishish we yershari xarakterlik ortaq heriketlerni maslashturush.
● muhajirettiki uyghur taratqulirining ehmiyiti; musteqil axbaratchiliq, yuz beriwatqan zulumni xatirilesh we xelqara jamaetning diqqitini tartishtiki halqiliq roli.
● uyghur mejburiy emgiki mesilisini hel qilish uchun xelqaraliq qanuniy belgilimiler we jawabkarliq mexanizmlirini yolgha qoyush.
● lager shahitlirining biwasite guwahliqliri asasida adalet izdinishi we ziyankeshlikke uchrighuchilargha yardem berish pirogrammilirini kucheytish.
● uyghur herikiti duch keliwatqan ichki we tashqi qiyinchiliqlar, jughrapiyilik siyasiy ozgirishlerning tesiri we bulargha qarita hel qilish merkez qilinghan usullar.
bu istrategiyelik muzakiriler ikki yumulaq ustel yepiq yighini, tot ochaqbeshi sohbiti, sekkiz erkin munazire we tot ochuq muhakime qatarliq kop xil shekillerde, ozara tesir korsitish arqiliq elip berildi.
uyghur yashliri we kelgusi tesewwuri
milliy kengesh bilen teng elip berilghan uyghur yashlar kengishide bolsa, uyghur kimliki, ewladlar ara sohbet, rohiy besim we uni hel qilish tedbirliri, chegra halqighan besimlargha qarshi turush, medeniyet miraslirini qoghdash we yashlarning rehberlik iqtidarini ashurushqatarliq mesililer yashlarning aktip ishtirak qilishi bilen muzakireqilindi. bu yighinlar uyghur yashlirining heriketning kelgusige yonilish beridighan iqtidargha ige bolushi uchun bir asas yaratti.
myunxen xitabnamisi: birlik we qetiylik uchuri
yighinning eng konkret netijiliridin biri, uyghur jamaitining ittipaqliqichide heriket qilish, dewalirini mas qedemde dawamlashturush wesherqiy turkistan uchun tinch yollar bilen adalet we erkinlik kurishidiki tewrenmes qetiy iradisini qayta tekitligen «myunxen xitabnamisi»ning maqullinishi boldi.
dunya uyghur qurultiyi reisi turghunjan alawudun: «bu peqet addi bir yighilishla emes, bu bir xitabname. uyghur xelqining oz dewasida yenila birlik we ittipaqliq ichide ikenlikining we bizning kimlikimiz we awazimizni hechqandaq besimning yoq qilalmaydighanliqining xitabnamisi» degen sozlerni qildi.
dawamlishiwatqan besimlar sayisidiki umid nuri
bu muhim kengesh, xitay hokumitining sherqiy turkistandiki uyghurlarwe bashqa yerlik xelqlerge qaratqan keng kolemlik we sistemiliq besimliri dawamlishiwatqan bir mezgilde elip berildi. xelqaraliq kishilik hoquq teshkilatliri, b d t mutexessisliri we nurghun dolet hokumetliri xitayning wetinimizdiki jinayetlirini «insaniyetkeqarshi jinayet» we «irqiy qirghinchiliq» dep atimaqta. beyjing hakimiyiti bolsa bu eyibleshlerni ret qilip, siyasetlirini «esebiylikke qarshi turush» we «tereqqiyat» tirishchanliqi dep aqlimaqta.
dunya uyghur qurultiyi myunxenda chiqirilghan qararlar we namayan qilinghan ittipaqliq rohining, uyghurlar duch keliwatqan bu eghir sinaqlar aldida teximu kuchluk hemkarliq, qarshiliq we umid uchun bir bashlinish bolushini umid qilidighanliqini bildurdi.
