wasl guruppisi
2025-yili 31-may
shinjang (sherqiy turkistan) kirizisi – bir milyondin artuq uyghurning keng kolemlik tutqun qilinish, mejburiy emgek we medeniyetni yoqitishqa uchrawatqanliqi – dewrimizdiki eng gewdilik kishilik hoquq xirislirining biridur. dunyadiki musulmanlar kop sanliqni igileydighan eng chong demokratik dolet bolush supiti bilen, hindoneziyening bu mesilige qetiy inkas qayturushta exlaqiy mejburiyiti we istrategiyelik menpeeti bar.
kelgusi yillar, belkim kelgusi on yil, jakartagha oxshash rayonluq kuchlerning az sanliqlarning hoquqini qoghdaydighan qaidige asaslanghan tertipni shekillendurushke yardem berelemdu-yoq, yaki geosiyasiy menpeetler uchun exlaqiy rehberliktin waz kechemdu-yoq, buni waqit belgileydu.
gherb demokratik doletliri eyiblesh bayanatlirini elan qilip, embargo yurguzup, amerikining «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni»gha oxshash qanunlarni maqullighan bolsimu, hindoneziyeni oz ichige alghan islam dunyasining kop qismi uyghurlarning eghir ehwaligha qarita ashkara sukut qildi. 2022-yili oktebirdiki b d t kishilik hoquq kengishining awaz berishide, hindoneziye bu mesile heqqidiki munazirige tosqunluq qilishta xitay terepte turdi. bu qarar hindoneziyening hoquqqa hormet qilidighan, kop xil medeniyetlik dolet supitide japaliq qolgha kelturgen inawitini buzush we hoquqliridin barghanseri xewerdar boluwatqan yershari musulman ammisini ozidin yiraqlashturush xewpini elip keldi.
bu sukutning bedili bar. xitayning uyghurlarni basturushi peqet ikki tereplik mesile emes; u xelqara qanunning yadroluq pirinsipliri, diniy erkinlik we ishchi-xizmetchilerning hoquqlirigha tehdit salidu. uningdin bashqa, sherqiy turkistandiki mejburiy emgek sistemisi toqumichiliq, quyash energiye taxtiliri we dehqanchiliq saheliridiki yershari teminat zenjirini bulghaydu, buning ichide hindoneziyening eksport we import iqtisadi uchun halqiliq bolghan sahelermu bar. xelqaraliq tegishlik estayidilliq tuzumliri kucheygenseri, hindoneziye shirketliri heriketsizlik arqiliq chetishliq bolup qalsa, inawiti we bazargha kirish pursitini yoqitish xewpige duch kelidu.
kelgusi on yilda, hindoneziye passip endishidin teshebbuskar rehberlikke oteleydu we otushi kerek. islam hemkarliq teshkilati (i h t) ning ezasi we sherqiy jenubiy asiya elliri ittipaqi (ASEAN) ichidiki tesir korsetkuchi dolet bolush supiti bilen, jakarta ozgiche diplomatik tesir kuchige ige. hindoneziye sherqiy turkistangha b d t tekshurush omiki ewetish uchun ASEAN-i h t birleshme chaqiriqigha yetekchilik qilalaydu. bu heriket islam ittipaqliqini qayta tekitlepla qalmay, yene kuchiyiwatqan rayonluq ishenchsizlik sharaitida ASEAN ning yershari kishilik hoquqni teshebbus qilishtiki inawitini ashuridu.
dolet ichide, hindoneziye yene heriket qilalaydu. tashqi ishlar ministirliqi uyghur musapirliri we oqughuchiliri uchun insanperwerlik wiza birish sistemini yolgha qoyup, her yili kem degende 500 orun we dangliq uniwersitetlarda toluq oqush mukapati bilen teminlishi kerek. bu hem exlaqiy bir heriket, hem yumshaq kuchke selinghan meblegh bolidu. ilgiri namayishlarni uyushturghan we bayanat elan qilghan puqralar jemiyiti teshkilatliri uyghur medeniyet pirogrammiliri we reqemlik hoquq teshebbuslirini kengeytish uchun mexsus yardem meblighige erishishke heqliq.
hindoneziye soda organliri yene xelqaraliq soda kilishimlirige oxshash yagh ishlep chiqirish, toqumichiliq we kanchiliq saheliride kishilik hoquqqa tegishlik estayidilliqni mejburiy yolgha qoyushi kerek. bu peqet yengidin gulliniwatqan yershari olchemlirige maslishipla qalmay, yene hindoneziye karxanilirini mejburiy emgek bilen bulghanghan tawarlarni nishan qilghan kelgusidiki embargolardin qoghdaydu.
uyghur mesiliside diniy rehberlermu halqiliq rol oynaydu. hindoneziye olimalar kengishi we nehzetul olima uyghurlarning xalighanche tutqun qilinishini we xitaylar asasiy eqimidiki xitay jemiyitige mejburiy singdurulushini eyibleydighan petiwalarni chiqirishi kerek. etiqadqa asaslanghan diplomatiye pelestin mesilisidin rohingyalarning hoquqini qoghdashqiche hindoneziyening kuchluk roli bolup kelgen, buni bu yerdimu qollinish kerek.
akademik sewiyede, hindoneziye asiya-uyghur akademik torini qurup, uniwersitetlarni tetqiqat hemkarliqi, medeniyet tetqiqati we siyaset muzakiriliri uchun baghlash arqiliq bu tirishchanliqlargha yetekchilik qilalaydu. bu uyghur tarixi we kimlikining rayonluq tetqiqatlarda janliq halette qelishini we yoqitilishqa qarshi turushini kapaletlenduridu.
hemmidin muhimi, bu qanunning ustunluki we insaniy izzet-hormetni qoghdash bilen munasiwetlik. tarixning uzun sepiride, milletler peqet ularning gullinishi yaki ittipaqliri bilenla emes, belki adaletsizlik dewrliride qoghdashni tallighan ishliri bilenmu bahalinidu. shinjang (sherqiy turkistan) diki wehshiyliklerge ait delil-ispatlar kopeygenseri, hindoneziye halqiliq bir exlaqiy sinaqqa duch kelmekte.
sukut qilish waqitliq siyasiy menpeetlerge xizmet qilishi mumkin, emma u milletning exlaqiy mirasigha dagh tegkuzidu. jakarta soda-setiq diplomatiyesidin halqip, islam dunyasidiki wijdan awazi supitidiki ornini qobul qilip, jawabkarliqni telep qilish, uyghur medeniyitini qoghdash we yershari kishilik hoquqini qoghdash uchun kop tereplik tirishchanliqlargha yetekchilik qilishi kerek. xeter astida qalghini peqet uyghurlarning kelgusila emes, belki yershari kishilik hoquq sistemisining putunlukidur.
yazghuchi: kurniyawan arif maspul
malaysiya xelqara medine uniwersiteti islam tetqiqati fakultetining tetqiqatchisi we oqughuchisi.
bu maqale The Strategist Jurnilida elan qilinghan.
