uyghur maaripi uchun batur we muhim awaz bolghan memet eli tewpiq, mustemlikichi xitay hakimi sheng shisey we uning rus ittipaqdashlirining nishanigha aylandi.
 
06/06/2025

abdurehim gheni uyghur
 
otken hepte, 2025-yili 5-ayning 30-kuni, uyghur diasporasi zamaniwi uyghur maaripchisi, shair we kompozitor meme t eli tewpiqning (1901–1937) koydurup olturulgenlikining 88-yilliqini xatirilidi. men bu buyuk uyghur alimini eng chong hormet we qayghu bilen yad etimen.

u atushning buyamet kentide tughulghan. dadisi ataqliq uyghur eneniwi tewipi bolup, uning ailisi zamaniwi ilim-pen maaripigha alahide ehmiyet bergen. u yerlik qanxor jallat sheng shisey teripidin keng kolemde basturush we maaripni cheklesh dewride yashighan. dadisi sekkiz yashqa kirgende, uning nadan qelishining aldini elish uchun, bar bolghan birdinbir zamaniwi ilim-pen mektipige ewetken. u yerde, tirishchan oqutquchisining yardimide zamaniwi ilim-penge qiziqishi kuchluk ashqan we dunyagha keng nezer bilen qarashqa erishken.

1920–1921-yilliri mektepni tugetkendin keyin, dadisi bilen birlikte ili, bortala we chochekke sayahet qilghan. u yerde oqumighan addiy kishiler bilen korushup, ularning turmushini tejribe qilip, uyghurlarning qesten bilimsiz qaldurulghanliqini hes qilghan. netijide, zamaniwi bilimlerni oginish we bashqilarni oqutush tirishchanliqini kucheytishni qarar qilghan.

keyinche, kopligen wetensoyer sheirlirini yazghan we milletni oyghitish uchun shu waqittiki hakimiyetning rehimsizlikini ashkarilighan. shohriti barghanseri ashqanda, sheng shisey uni tehdit dep qarap, bashqa ijtimaiy erbablargha oxshash uni turmige tashlashqa suyiqest qilghan. uning oqutquchisi murat, uning yoshurun kuchini tonup yetip, uninggha chet elge qechip berip oqushigha yardem bergen.

1926-yili, memet eli bashqilarning yardimi bilen sherqiy turkistandin turkiyege qachqan. u qirim arqiliq seper qilip, ikki yil shu yerde turghan, axiri 1928-yili istanbulgha yetip kelgen. istanbulda oquwatqanda tiriship ishligenliki we sawaqdash alimlar bilen alaqe ornatqanliqi seweplik bir ziyaliy supitide hormetke sazawer bolghan.

u daim uyghurlarning teqdiri we kelgusidin endishe qilip kelgen. shunglashqa, qumul inqilabining (1931–1934) xitay tajawuzchilirigha qarshi partlap, putun sherqiy turkistangha tarqalghanliqini anglap, sherqiy turkistangha qaytip kelgen. u peytning yetip kelgenlikini hes qilghan we uyghur xelqini zulumdin qutuldurush we rehimsiz hakimiyetke qarshi qozghulush uchun zamaniwi ilim-pen bilen oqu- oqutushning nahayiti muhimliqini tonup yetken.

qaytip kelgendin keyin, atushtiki 24 kentte 24 zamaniwi bashlanghuch mektep achqan we ozgiche maarip teshebbusini yolgha qoyghan.

1934-yili stalinning uyghurlargha qarshi sheng shiseyni qollishi bilen sherqiy turkistandiki siyasiy weziyet ozgergen. qandaqla bolmisun, uyghur armiyesining qomandani mehmut muhiti, qeshqer shehiri we etrapidiki rayonlarni kontrol qilghan. netijide, u 1935-yildin 1937-yilghiche atushta maarip gullinishi teshebbusini unumluk yolgha qoyghan.

sheng shisey (1895–1970) we s s s r ning urumchidiki bash konsuli garegin a. apresof (1890–1941), shinjangda otkuzulgen resmiy ziyapette.  Credits.
 

1935-yili, memet eli yuzligen mektep formisi kiygen oqughuchilargha bashlamchiliq qilip, peyziwat, toqquzaq, upal, tashmiliq, yengisar we qeshqerde ilim-pen maaripining paydisini teshwiq qilghan. mehmut muhiti bu teshebbusni qollighan.

memet eli "bilim seni ulugh qilidu" qatarliq nurghun wetensoyer sheirliri we dastanlirini yazghan. qandaqla bolmisun, mehmut muhitining hindistangha qechip ketkendin keyin, qeshqerdiki siyasiy weziyet teximu eghirlashqan we basturush tedbirliri kucheygen.

sheng shisey ammibab ijtimaiy erbablarni, bay shexslerni we ilghar siyasiy qarashtikilerni nishan qilghan. xelqni zamaniwi ilim-pen toghrisida oqutushqa irade baghlighan memet eli, muhim tohpilerni qoshqan, emma ders beriwatqanda sinipida tutulup, 1937-yili 5-ayning 4-kuni turmige elip ketilgen. sherqiy turkistandiki maarip gullinishidin endishe qilghan stalin, uch neper yuqiri derijilik jasusni u yerge ewetip, barliq siyasiy rehberlerni yoqitish we weziyet toghrisida uchur yighish uchun ularni saqchixanilargha orunlashturghan.

memteli ularning nishanigha aylanghan. zindanda iken, qan bilen zindan temigha ikki qur sheir yezip, ozining chongqur iradisi we azabini ipadiligen: «her kuni qenim qaynaydu ghezeptin, / bir xish tugishiche yazghili derdim we boy sunmastighim.»

1937-yili 5-ayning 30-kuni, stalin we sheng shisey uchun ishligen xain qadir haji, zindanlargha ot qoyup birip, ichide memet eli tewpiq bar uch yuzdin artuq kishini tirik koydurup olturgen.