turkistan taymiz, 10 - iyun, tokyo: yaponiye uyghur jemiyiti (JUA) teripidin 2025-yili 5-ayning 30-kuni elan qilinghan «uyghurlarning tarixi, medeniyiti we hayat qelish uchun kurishi: untulush we qarshiliq ariliqida» namliq yengi doklat xitay hokumitining uyghur eli (shinjang uyghur aptonom rayoni) da yurguzuwatqan keng kolemlik we sistemiliq insan heqliri depsendichiliki, medeniyet we diniy basturush, shundaqla milliy qirghinchiliq siyasetlirining izchil dawam qiliwatqanliqini yene bir qetim pash qildi. bu doklat nurghunlighan yengi melumatlar, guwahliqlar we ashkarilanghan hokumet hojjetlirini asas qilip teyyarlanghan bolup, uyghur xelqi duch keliwatqan eghir kirizisning heqiqiy mahiyitini chushinish uchun intayin muhim ehmiyetke ige.
doklatning kirish qismida, sherqiy turkistanning qedimiy tarixi, jughrapiyelik orni, mol bayliqliri we kop milletlik medeniyiti qisqiche bayan qilinghan. shundaqla, 20-esirdin bashlap xitayning hokumranliqi astida uyghurlarning milliy we diniy besimgha uchrap kelgenliki, iqtisadiy tuzulme we nopus qurulmisida chong ozgirishler yuz bergenliki tilgha elinghan. doklatta tekitlinishiche, yeqinqi yillardin buyan uyghurlargha qaritilghan kozitish, mejburiy emgek, assemilyatsiye siyasetliri, medeniyetni weyran qilish qatarliq realliqlar xelqara jemiyetning turluk tekshurush we guwahliqliri arqiliq ashkarilinip, b d t, herqaysi doletlerning hokumetliri we xelqara insan heqliri teshkilatliri teripidin «eghir insan heqliri depsendichiliki» dep qaralghan.
mejburiy tutqun qilish lagerlirining realliqi kucheymekte
doklatning 6-babida, «mejburiy tutqun qilish lagerliri» ning realliqigha keng orun berilgen. doklatta korsitilishiche, 2017-yilidin bashlap xitay sherqiy turkistanda keng kolemlik mejburiy tutqun qilish lagerliri qurghan bolup, doklatqa asaslanghanda, bu lagerlargha kem degende 3 milyon uyghur we bashqa turkiy milletlerdin bolghan kishiler mejburiy qamalghan. doklatta yene, bu lagerlarning sani we kolimining ashkarilanghanliqi, yengi melumatlargha qarighanda, herqaysi nahiyelerde kem degende 5 tutqun merkizi barliqi, bezilirining nechche ming, hetta nechche tumen ademni sighduralaydighanliqi bayan qilinghan.
doklatta lager ichide nemilerning bolidighanliqigha dair tepsilatlar berilip, tutqun qilinghuchilarning qattiq nazaret astida ikenliki, xitay kommunist partiyesining idiyesi we xitay tilini oginishke mejburlinidighanliqi, shundaqla qiynash, uyqu bermeslik, tamaq cheklesh, kishenlesh qatarliq jismaniy we rohiy jehettin xorlashlarning kundilik turmushqa aylanghanliqi bayan qilinghan. doklatta alahide korsitilishiche, ayallargha qaritilghan jinsiy zorawanliqmu kundilik ehwal bolup, bir qanche ayal tutqun qilinghuchining lager ichide muhapizetchiler teripidin kollektip basqunchiliqqa uchrighanliqi heqqide guwahliq bergenliki qeyt qilinghan. bu guwahliqlarning bir birige mas kelidighanliqi we xelqara insan heqliri teshkilatliriningmu bu xil ehwallarni delilligenliki tekitlengen.
mejburiy tughmas qilish we eza owlash dehshiti
doklatta berilgen yengi melumatlargha qarighanda, lagergha solanghan barliq ayallarning mejburiy tughmas qiliniwatqanliqi, tuxumdanlirigha dora seliniwatqanliqi, besh yash qiriq yashqiche bolghan ayallarning mejburiy tughmas qilish operatsiyesi qiliniwatqanliqi heqqide nurghun guwahliqlar bar. bu siyasetning uyghur nopusini meqsetlik azaytish uchun ishlitiliwatqanliqi eniq.
doklatta yene qeyt qilinishiche, lagerlarda olum hadisiliri kopeygen. bezi yashanghanlarning jesetliridin bashqa, jesetler ailisige berilmey, yengidin selinghan «jeset bir terep qilish orunliri» da koyduruwetilgenliki, shundaqla eza sodisi uchun, jesetlerdin eza elinghanliqi heqqidiki uchurlar barliqi bayan qilinghan. doklatta ispat supitide qeshqer ayrodurumida korungen «insan ezalirini toshush yoli», «insan ezalirini iane qilish, eza kochurush awiyatsiye bixeterlik kapaletlik qilish musapisi» degendek belgilerning, doletning ademlerdin mejburiy eza eliwatqanliqini ispatlaydighanliqi qeyt qilinghan.
medeniyetning weyran bolushi we kimlikning yoqitilishi
doklatning 11-babida, xitay hokumitining uyghur medeniyitini yoqitish siyasetlirige keng orun berilgen. doklatta korsitilishiche, bu siyaset uyghurlarni mejburiy assemilyatsiye qilishni meqset qilidu. erlerning saqal qoyushi, ayallarning yuzluk, uzun yopka kiyishi cheklengen. kishilerning eneniwi milliy kiyimliri mejburiy halda xitayche kiyimlerge ozgertilgen. doklatta bayan qilinishiche, meschitler keng kolemde cheqip tashlanghan, yepilmighanlirigha yuqiridin kozitish kamerasi we xitay bayriqi ornitilghan. 18 yashtin towenler, oqughuchilar, emeldarlar qatarliqlargha namaz oqush, roza tutush cheklengen. «islamiy» isimlar berish meni qilinip, mejburiy isim ozgertish yurguzulgen. doklatta yene, qebristanliqlarning weyran qilinip, uyghurlarning tarixiy baghlinishini uzush urunushining barliqi bayan qilinghan. yer namlirining xitayche namgha ozgertilishimu bu siyasetning bir qismi.
ziyaliylarni nishanlash we balilarni ayriwetish
doklatning muhim nuqtilirining biri supitide, uyghur medeniyitini saqlap qelishta muhim rol oynaydighan ziyaliylarning meqsetlik nishangha elinghanliqi bayan qilinghan. doklatqa asaslanghanda, 2017-yili 4-aydin bashlap texminen 386 neper uyghur ziyaliyisi «qamalghan, turmige tashlanghan, mejburiy yoqap ketken» bolup, ularning kem degende 5 nepirining qamalghan waqtida qaza qilghanliqi delillengen. doklatta yene, nobel tinchliq mukapatigha kandidat korsitilgen iqtisadshunas ilham toxtining 2014-yili muddetsiz turmige tashlanghanliqigha dair misal kelturulgen.
doklatta eng echinishliq ehwallarning biri supitide, ata-anisi qamalghan uyghur baliliri, yeni «yetim qalghanlar» ning dolet nazariti astidiki yesli, yataqliq mektep we bashqa orunlargha mejburiy elinghanliqi bayan qilinghan. doklatta berilgen melumatlargha qarighanda, bu orunlarda balilar merkezlik halda xitay tili we xitay kommunist partiyesining idiyesi boyiche terbiyelengen. bu siyasetning «ewladlarni ayrish» arqiliq uyghur jemiyitining bir putunlukini we medeniyet ozlukining baghlinishini uzushni meqset qilidighanliqi tekitlengen.
chet eldiki uyghurlarmu kozitish obyekti boldi
doklatning 10-babida, xitay hokumitining uyghurlargha qaritilghan yuqiri derijilik kozitishining peqet sherqiy turkistanda yashawatqan uyghurlarning erkinlikini besipla qalmay, chet elde yashawatqan uyghurlarghimu chongqur tesir korsitiwatqanliqi bayan qilinghan. doklatqa asaslanghanda, xitay hokumiti ailini goruge elish usuli arqiliq, chet eldiki uyghurlarni insan heqliri paaliyetchilirini kozitishke we uchur berishke mejburlighan, uyghur jemiyitini parchilashqa urunghan. doklatta berilgen misallar ichide, engliyege qachqan bir uyghurning ailisi bilen alaqisi uzulgendin keyin, saqchining arilishishi bilen sinliq telefonda alaqilashqanliqi, lekin bu alaqiningmu toluq saqchining kontrolluqida bolghanliqi, hemde jasusluq qilishqa mejburlanghanliqi bayan qilinghan.
doklatta yene, yaponiyediki uyghurlarningmu xitay hokumitining kozitishi we tehditi astida ikenliki qeyt qilinghan. yaponiye uyghur jemiyitining letep exmet isimlik bashliqining, kocha paaliyetliride, guwahliq berish yighinlirida, hetta korgezmilerdimu «xitaygha oxshaydighan ademlerning yoshurun suretke elip yuridighanliqi», saqchining uyghurlarni kozitip soz erkinlikini boghushigha yol qoymaydighanliqi heqqide bayan qilghanliqi tilgha elinghan.
xulase: irqiy qirghinchiliqni toxtitish chaqiriqi
yaponiye uyghur jemiyiti elan qilghan bu yengi doklat xitay hokumitining uyghurlargha qaratqan siyasetlirining milliy yoqitishqa yuzlengen irqiy qirghinchiliq ikenlikini yene bir qetim eniq korsitip berdi. doklatta tekitlinishiche, mejburiy tutqun qilish lagerliri, medeniyetni weyran qilish, dinniy basturush, mejburiy emgek we chet eldiki uyghurlargha qiliniwatqan besimlarning hemmisi bir putun, sistemiliq pilanning bir qismi.
doklatning axirida, xitay hokumitining «insaniyetke qarshi jinayet» sadir qiliwatqanliqi qeyt qilinip, xelqara jemiyet we yaponiye hokumitini xitayning bu qilmishlirini eyibleshke, lagerlarni taqashqa, barliq qamalghanlarni derhal qoyup berishke chaqiriq qilinghan. bu chaqiriq uyghur millitining hayat-mamatliq mesilisige taqashqanliqini agahlandurup, dunya tinchliqi uchunmu bu mesilini hel qilishning muhimliqini tekitligen.
doklatning toluq nusxisini bu yerdin koreleysiz
