turkistan taymis, 2025-yili 25-iyun: xitayning oxshimighan pikirlerni jimiqturush tirishchanliqi uzundin buyan chegra halqip dawamlashmaqta. yengi bir doklatta muhajirettiki uyghurlarni nishan qilghan mejburiy emgek, singip kirish we chegra halqighan basturush herikiti ashkarilandi. 2025-yili 6-ayning 23-kuni xelqara tekshurush muxbirliri birleshmisi (ICIJ) teripidin neshr qilinghan we Jurnalist sikilla alekchi teripidin qelemge elinghan «xitay nishanliri - xitay oktichilerni jasusqa aylandurup cheteldiki paaliyetchiler topigha singip kirdi, dairiler bolsa nailaj» namliq tekshurush doklatida, xitay dolitining qandaq qilip ziyankeshlikke uchrighuchilarni paylaqchilargha aylanduridighanliqi we diasporadiki erkinlik chaqiriqlirini qandaq basturghanliqi pash qilinghan.
doklatta pash qilinghan jasuslardin biri bolghan go jyen 2017-yili yawropadin kelgen demokratiyeni qollaydighan wekiller omiki terkibide hindistanda tibet emeldarliri we dalay lama bilen korushken. germaniyede yashaydighan we graJdanliqqa erishken go deslepte paaliyetchiler chembirikining qollishigha erishken, emma uning mexpiy uchur we adettin tashqiri heriketke bolghan telipi uzun otmeyla guman qozghighan. 2023-yili u yash paaliyetchilerni heqiqiy isim qoyushqa qistighanda guman kucheygen. 2024-yili, germaniye dairiliri goni xitaygha jasusluq qilish jinayiti bilen qolgha alghan.
doklat omumen xitay kompartiyisining cheteldiki tibet, xongkong we demokratiyeni qollaydighan guruppilargha singip kirish tirishchanliqigha merkezleshken bolsimu, tehdit, pul arqiliq qiziqturush we ailisi arqiliq besim qilish qatarliq wastiler arqiliq uyghur diasporasigha qandaq singip kirgenliki ashkarilighan.
ziyankeshlikke uchrighuchidin paylaqchigha: uyghur sodigerning iqrarnamisi
ICIJ ning doklatida korsitilishiche, uyghurlar surgundimu beyjingning zulumidin qutulalmaydiken. hazir istanbulda yalghuz qamap qoyulghan, 60 yashliq toqumichiliq sodigiri sadiq memetniyaz (Shadeke Maimaitiazezi) uyghurlar arisida xitaygha jasusluq qilish bilen eyiblengen we sot mehkimisi teripidin 12 yil alte ayliq qamaq jazasigha hokum qilinghan. sherqiy turkistanning qaghiliqtin bolghan sadiq memetniyaz bu eyibleshni ret qilghan we turkiye dairilirini ozini iqrar qilishqa mejburlidi dep eyibligen. uning adwokati fatih dawut ejderning sozige qarighanda, sadiq memetniyazning birdinbir jinayiti uning ailisini qoghdashqa urunishi iken.
sadiq memetniyazning eytishiche, uning yurtidiki bir saqchi uni «aileng bu yerde» dep besim ishlitp jasusluq qilishqa mejburlighan. u 2023-yilining beshida xongkonggha qarap uchqan we bu yerde ikki xitay jasusi bilen korushken. jasuslar uninggha: «xitay intayin chong dolet, eger biz uchun ishliseng erkin bolisen. bolmisa, biz seni we yeqinliringni yoqitimiz» degen.
dairiler uninggha ozi heqqide xelqaraliq tutush buyruqining barliqini, emma eger u xitay uchun ishlise, bu buyruqning emeldin qaldurulushi mumkinlikini eytqan. turkiye sotining bildurushiche, keyinche sadiq memetniyazgha sherqiy turkistan uchun paaliyet qilidighan oktichilerni nazaret qilish wezipisi tapshuruwalghan we uchinchi terep arqiliq bu xizmetke 100 ming dollardin artuq pul tapshuruwalghan. uning nishanlirining biri uyghur jamaet erbabi abdulqadir yapchan bolup, u uzun yil beyjing teripidin «terorluq» bilen eyiblengen we turkiye soti bu eyibleshlerning siyasiy ikenlikini qobul qilghan.
uning adwokati ejder sadiq memetniyaz ortaqlashqan uchurlarning feysbuk we xewer menbeliri qatarliq ammiwi menbelerdin elinghanliqini we mexpiy uchurlarni oz ichige almighanliqini bayan qildi. yapchan bolsa bu heqte: «xitayning tehditige uchrimighan adem qalmidi» dedi.
sistemiliq singip kirish herikiti
berlingha jaylashqan dunya uyghur qurultiyidin gheyur qurbanning bildurushiche, sadiq memetniyazning delosi beyjingning uyghur diasporasigha singip kirish we bashqiche pikirdikilerni basturush istrategiyisining peqet bir tipik misali iken. u mundaq dedi: «xitayning diplomatik xadimliri bilenla ozining keng diasporasini kontrol qilishi emeliyetke uyghun emes, chetelde koyuwatqan bir ot bar, ular zorur bolghan amallar bilen uni ochurmekchi».
bu istrategiye paylaqchilarni teshkilatlar, meschitler we musapirlarni qollash tori ichige singdurushni oz ichige alidu. shiwitsiyede yeqinda bir teshkilatning ezasi qolgha elinip xitaygha jasusluq qilish bilen eyiblengen - bu 2009-yildin buyan bu dolette yuz bergen ikkinchi dilo. shuning bilen bir waqitta, shiwitsariyede bir akademikning uyghurlargha besim ishlitip, sherqiy turkistandiki aile adresi we aile ezalirining kimliki qatarliq shexsiy uchurlarni ashkarilashni telep qilghanliqi otturigha chiqti. u ICIJ hemkarlashquchilirigha ozining xitay bixeterlik xadimliri bilen bolghan alaqini saqlaydighanliqini etirap qildi, emma axbarat toplashni ret qilghanliqini eytti.
norwegiyede yashaydighan sabiq siyasiy mehbus we tetqiqatchi abduweli ayup erishken xitayning ichki uchurlirigha asaslanghanda, saqchilarni uchur bilen teminleydighan amma arisidiki paylaqchilar uzundin buyan sistemiliq ishlitilmekte. uning korsitishiche,«jamaet xewpsizliki paylaqchilarni tizimlash jedwili» namliq hojjette ular pidaiylar, mexpiy uchur berguchiler we saqchilarning yetekchilikide ishleydighanlardin ibaret uch turge ayrilghan.
ICIJ teripidin tekshurulgen mexpiy ichki bixeterlik kelishimnamiside korsitilishiche, xitay dairiliri chegra ichi we sirtida kompartiyige tehdid salghan her qandaq kishige qarshi ozliri «mexpiy jeng» dep atighan bu istrategiyeni qollanghan.
uyghur diasporasida kucheygen jasusluq qilish endishisi
istanbuldin berlinghiche, stokholmdin syurixqiche, uyghur paaliyetchiliri hazir bir realliqqa duch keldi - hetta surgundimu ular beyjingning tehditidin qutulalmaydu.
yene bir tereptin, uyghur diasporasini nishan qilghan jasusluq paaliyetliri yawropada diqqet tartmaqta. shiwitsiye dairiliri dunya uyghur qurultiyida ishlewatqan bir uyghur paaliyetchisi ustidin ikkinchi qetim jasusluq erz sundi. u kishi eyibleshni ret qilghan bolup, sot dawamlashmaqta.
