2009-yili 5-iyul bayanati
uyghur kishilik hoquq qurulushi (UHRP) 2009-yili 5-iyul urumchide yuz bergen uyghur namayishining qanliq basturulghanliqining 16 yilliqini xatirileydu, hemde hokumetlerni hazirghiche ghayib bolup ketken kishiler heqqide melumat telep qilishqa chaqiridu.
uyghur kishilik hoquq qurulushining ijraiye mudiri omer qanat mundaq dedi: «buningdin 16 yil ilgiri bigunah uyghur namayishchilarning olturulushi we mejburiy ghayib qilinishi bugunki sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliqqa yol achti. xelqara jemiyetning xitay hokumitige besim ishlitip, uyghurlarni xalighanche tutqun qilish we mejburiy ghayib qilishni toxtitishqa, hemde hazir tutup turuluwatqanlarning hemmisini qoyup berishke mejburlash mesuliyiti bar».
5-iyul weqesi guangdungda uyghur zawut ishchilirining olturulushige qarshi tinch namayish bilen bashlanghan. bixeterlik qisimliri namayishchilargha oq chiqarghan, bu sheherde zorawanliqning partlishini kelturup chiqarghan we netijide hazirghiche namelum sandiki kishining olushini kelturup chiqarghan. weqedin keyin, xitay dairiliri uyghur mehellilirini tazilash herikiti elip berip, uyghurlarning mejburiy ghayib bolushini kelturup chiqardi. aililer 16 yil ilgiri tutqun qilinghan yeqinlirining teqdirini hazirghiche bilmeydu.
urumchidiki weqe uyghurlarni basturushtiki pajielik burulush nuqtisi boldi. xitay hokumiti bu weqeni bahane qilip, keng kolemlik nazaret we qattiq mejburiy assimilyatsiye siyasitini yolgha qoyushni aqlidi. bu siyasetler puqralarning erkinliki we medeniyet ipadilinishini cheklesh arqiliq, keyinki wehshiy jinayetlerge asas saldi. bugunki kunde, uyghurlar keng kolemlik lagergha qamilish, mejburiy emgek, qiyin-qistaq, jinsiy zorawanliq, medeniyetni yoqitish we tughut chekleshke duch keliwatidu.
urumchi weqesidin buyan uyghur diyarida mejburiy ghayib qilish qilmishi teximu kucheydi. uyghur kishilik hoquq qurulushining 2021-yildiki «uyghur ziyaliyliri we medeniyet erbablirining ghayib bolushi» namliq doklatida, 312 neper nopuzluq ziyaliy we medeniyet erbablirining lagergha tashlanghanliqi we mejburiy ghayib qilinghanliqi xatirilengen. ghayib bolghanlar ichide uyghur folklori boyiche mutexessis, dangliq etnograf we pirofessor rahile dawutmu bar bolup, u xitay dairiliri teripidin mexpiy tutqun qilinghan we keyin muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilinghan.
uyghur kishilik hoquq qurulushi hokumetlerni urumchi weqesidin buyan yoqap ketken uyghurlar, jumlidin abdurehim sidiq, amantay jumetay, eysijan memet, nebi eli we bashqa nurghun kishiler uchun jawabkarliqni surushte qilishqa chaqiridu.
hokumetler choqum xitaygha besim ishlitip, bu delolar we xalighanche tutqun qilinghan, turmige tashlanghan we mejburiy ghayib qilinghan barliq uyghurlar heqqide melumat berishni telep qilishi kerek.
