2015-yili 7-ayning 9-kuni, «9-iyul herikiti» dep atalghan xitaydiki kishilik hoquq adwokatlirining tutqun qilinish dolqunidin on yil otup ketti, hechqandaq xitay emeldari jawabkarliqqa tartilmidi. xelqara kechurum teshkilatini oz ichige alghan 35 din artuq xelqaraliq teshkilat elan qilghan birleshme bayanatta, birleshken doletler teshkilati (b d t) we her qaysi dolet hokumetlirini xitayning kishilik hoquq depsendichilikige qarita musteqil tekshurushni bashlashqa chaqirdi.
xitaydiki kishilik hoquq adwokatlirigha qaritilghan 10 yilliq basturush zulumni teximu chongqurlashturdi
xelqara kechurum teshkilatining xitay ishliri direktori sara bruks «7.9 herikiti» ning 10 yilliqi harpisida elan qilinghan birleshme bayanatqa imza qoyup mundaq dedi:
«bu weqe xitayning bir qisim alahide kishilik hoquq adwokatliri we qanuniy qoghdighuchilirining naheq eyiblinishi we ziyankeshlikke uchrishini kelturup chiqardi. emma u bugunge qeder dawam qiliwatqan kishilik hoquqqa we qanun boyiche idare qilishqa qilinghan hujumning peqet bir bashlinishi idi».
on yil ilgiri nishan qilinghan nurghun adwokatlar yenila turmide yetish xewipige duch keliwatidu hemde toxtimay parakendichilik we qattiq cheklimilerge uchraydu. bu ularning kundilik turmushinila emes, ailisini, jumlidin balilirinimu qalaymiqanlashturidu.
uyghurlarni basturushning mesuliyitini surushturush
birleshme bayanatta, xitay dairilirining kishilik hoquq adwokatlirinila emes, belki barliq puqralar jemiyitini, bolupmu uyghur rayonini nishanlighanliqi otturigha qoyulghan. birleshken doletler teshkilatining doklati neqil qilinip, xitayning sherqiy turkistandiki sistemiliq basturushini insaniyetke qarshi jinayet dep qarashqa bolidighanliqi tekitlengen.
xitayning 2015-yili adwokatlargha qaritilghan keng kolemlik basturushi musteqil puqralar jemiyitige teximu keng kolemde hujumning bashlanghanliqini korsetti. shuningdin keyin, uyghur xelqige qaritilghan eghir kishilik hoquq depsendichiliki, jumlidin mejburiy ghayib qiliwetish, xalighanche tutup turush, keng kolemlik nazaret qilish, diniy adetlerni cheklesh we medeniyet kimlikini basturush qatarliqlar pakitlar bilen xatirilendi. birleshme bayanatqa imza qoyghan kishilik hoquq teshkilatlirining sozige qarighanda, beyjingning jazalanmasliqi bu xil basturushning kengiyishi we chongqurlishishigha yol achqan.
bu mezgilde, xitay dairiliri dolet ichidiki adwokatlar we paaliyetchilernila emes, diasporadiki uyghur jamaetchiliki we cheteldiki oxshimighan awazlarnimu nishanlidi. dolet halqighan besim taktikisi hetta chegra halqighan halqiliq awazlarni jimiqturushni meqset qilghan tehdid we kozitish siyasetlirini oz ichige alidu.
bu tereqqiyatlarning hemmisi uyghur diyarida sadir qilinghan depsendichiliklerning yalghuz qanungha xilapliq qilmishlar emes, belki sistemiliq dolet siyasiy ikenlikini korsitip beridu. shunglashqa, imza qoyghan teshkilatlar b d t kishilik hoquq kengishi we xelqara jemiyetni xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliki heqqide musteqil we xelqaraliq tekshurushni bashlashqa chaqirdi. peqet mushundaq mexanizmla uyghur we bashqa tesirge uchrighan guruppilar uchun adaletning derwazisini heqiqiy achalaydu.
«qanun bilen idare qilish» ayagh asti qilindi
heriket jeryanida, xitay saqchiliri 300 din artuq kishilik hoquq adwokati we kishilik hoquq qoghdighuchisini qolgha aldi. nurghun kishiler qanunsiz sotlanghandin keyin mejburiy ghayib boldi, qiyin-qistaqqa elindi we uzun muddetlik qamaq jazasigha hokum qilindi. paaliyetchi wu gen (8 yil kesilgen) we adwokat jow shifeng (7 yil kesilgen) bu basturush dewridiki simwol xarakterlik shexslerge aylandi. bu jeryan adwokatlarnila emes, ularning aile-tawabiatlirinimu nishanlidi. oylerge bixeterlik kamerasi ornitildi, maarip we ishqa orunlishish pursiti tosulup, xelqara sayahet cheklimisi qoyuldi. bu qilmishlar xitayning jemiyetni qorqutushtiki «kollektip jaza» istrategiyisining bir qismi dep qarilidu.
xelqara jemiyetke kuchluk inkas qayturush chaqiriqi
xitaydiki musteqil adwokatlar xeterge tewekkul qilip, uyghurlar, tibetler, xiristiyanlar we bashqa guruppilarning asasiy hoquqini qoghdash uchun kuresh qildi. lekin xitay hokumiti cheklesh, ijazetnamini bikar qilish, elektronluq nazaret qilish we xalighanche qolgha elish arqiliq ularning paaliyitige dawamliq tosqunluq qilidu. adwokatlar ding jyashi we shu jiyonggha 2023-yili berilgen 12 we 14 yilliq qamaq jazasi bu zulumning omumlashqanliqini korsitip beridu.
birleshme bayanatta her qaysi teshkilatlar b d t kishilik hoquq kengishini xitaydiki kishilik hoquq depsendichilikini nazaret qilish we doklat qilish uchun musteqil mexanizm ornitishqa chaqirdi. teshkilatlar yene dunya rehberlirini xitay dairiliri bilen bolghan her qetimliq alaqide naheq turmige tashlanghan kishilik hoquq qoghdighuchilirining qoyup berilish mesilisini eniq otturigha qoyushqa chaqirdi.
bayanatning menbesi:
