hormetlik pirezident kosta,
hormetlik pirezident won der leyin,
biz bu xetni sizlerni 24- we 25-iyul kunliri xitayda otkuzulmekchi bolghan yawropa ittipaqi-xitay bashliqlar yighinida kishilik hoquq mesilisini aldinqi kuntertipke qoyushqa dewet qilish meqsitide yazmaqtimiz. yeqinda otkuzulgen G7 (yette dolet guruhi) yighinida, yawropa komitetining pirezidenti ursula won der leyin «yengi xitay zerbisi» ni tilgha elip, G7 ezalirini buninggha teximu kuchluk hemkarliq, ozini tez ongshiwelish iqtidari we bashqiche usullar bilen jawab qayturushqa undigen idi. bizning nezirimizde, yawropa ittipaqi we uninggha eza doletler xitaydiki kunseri chongqurlishiwatqan kishilik hoquq kirizisigha qarita oxshash qetiy irade bilen pozitsiye bildurushi, shundaqla 2019-yili marttiki «yawropa ittipaqi-xitay istrategiyelik koz qarishi» da otturigha qoyulghan mewjut wedilerni asas qilip, uningdinmu halqighan yengi teshebbuslarni bu qetimliq bashliqlar yighinida ashkara elan qilishi lazim.
biz yawropa ittipaqining putun xitay miqyasidiki musteqil puqralar jemiyiti we kishilik hoquq qoghdighuchilirini uzaqtin buyan qollap kelgenlikini, shundaqla birleshken doletler teshkilati (b d t) kishilik hoquq kengishide alahide kongul bolushke tegishlik delolarni tilgha elip, kuchluk bayanatlarni bergenlikini qedirleymiz. biz yawropa ittipaqi emeldarliri bilen uchrishishqa ketiwatqanda tutqun qilinghan kishilik hoquq paaliyetchiliri shu yen we yu wenshengning qanunsiz tutup turulushini eyibligenliki uchun yawropa ittipaqigha minnetdarliq bildurimiz. 2022-yili sentebirde, eyni waqittiki aliy wekil we muawin pirezident josep borelning b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisining (OHCHR) xitay hokumitining sherqiy turkistandiki siyasetlirining «xelqaraliq jinayetlerni, bolupmu insaniyetke qarshi jinayetlerni shekillendurushi mumkinliki» ge dair endishilirini tekitligenliki intayin ehmiyetlik boldi. biz yeqinda otkuzulgen 40-nowetlik yawropa ittipaqi-xitay kishilik hoquq diyalogidin xewerdar.
lekin yawropa ittipaqi we uninggha eza doletlerning bu teshebbusliri, pirezident shi jinping 2012-yili hakimiyetke chiqqandin buyan xitay dairilirining kishilik hoquqqa qaratqan omumyuzluk hujumini tosup qalalmidi. shi jinping we bashqa xitay emeldarliri xitay zeminida elip beriwatqan keng kolemlik qanunsiz tutqun qilish, mejburiy assimilyatsiye, mejburiy emgek we qiyin-qistaqlar, shundaqla yawropanimu oz ichige alghan dolet halqighan basturush qilmishliri uchun hechqandaq jazagha tartilmaydighanliqigha kamil ishinidu. xitay dairiliri ozlirining xelqaraliq kishilik hoquq mejburiyetlirining mutleq kop qismini ada qilishni ret qilipla qalmay, yene dunyawi kishilik hoquq olchemlirini ozgertip yezishqa we muhim xelqaraliq organlarni ajizlashturushqa urunmaqta.
biz yawropa ittipaqi we uninggha eza doletlerni, kunseri peqet xitaydiki insanlarghila emes, putkul dunyadiki insanlarghimu tesir korsitiwatqan bu kishilik hoquq kirizisigha qarshi, xuddi hazir bixeterlik we soda mesililiride korsitiwatqinidek qetiy irade bilen turup, yengi chare-amallarni tepip chiqishqa we uninggha emel qilishqa dewet qilimiz.
bu roh bilen, teshkilatlirimiz sizlerni bashliqlar yighini pursitidin paydilinip, beyjingning zorawanliqliri we depsendichiliklirige uchrighan ziyankeshler we hayat qalghuchilar uchun adalet turghuzush yolida, ashkara halda towendikilerni qilishqa chaqiridu:
• b d t organlirining, jumlidin 2022-yili awghusttiki OHCHR ning sherqiy turkistan heqqidiki doklati, 2023-yilidiki ayallargha qarshi her turluk kemsitishni tugitish komiteti (CEDAW) we iqtisadiy, ijtimaiy we medeniyet hoquqliri komiteti teripidin xitaygha qilinghan tekshurushler, 2024-yilliq uniwersal dewriylik tekshurushi (UPR) we b d t alahide tertiplirining xulase we tewsiyelirini qayta tekitlesh arqiliq, xitay hokumitining insaniyetke qarshi jinayetlirini we bu jinayetlerning dawamlishishigha seweb boluwatqan jazasizliq halitini eyiblesh. yawropa ittipaqi insaniyetke qarshi jinayetlerning uniwersal bashqurush hoquqi dairisige kiridighanliqini, bu jinayetlerge mesul bolghanlarning yawropa ittipaqigha eza doletlerdimu jinayi jawabkarliqqa tartilishi we adaletning hokmini qobul qilishi kereklikini we shundaq bolidighanliqini qayta jakarlishi kerek.
2025-yili 18-iyun argentinaning eng aliy jinayi ishlar sot mehkimisining, uyghurlar teripidin sunulghan «xitay dairiliri irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayetlerni otkuzdi» degen erzni qobul qilip, sot echish qarari, yawropa ittipaqigha eza doletlerdiki mushuninggha oxshash teshebbuslargha we b d t mexanizmliri arqiliq jawabkarliqni surushturush heriketlirige zor ishench we heriketlendurguch kuch beghishlishi lazim. bundaq qilish aliy wekil kaja kalllasning 2025-yili marttiki xelqara qanunni keng dairide qollaydighanliqini we jinayetchilerning «edliyege tartilishi» kereklikini tekitligen sozlirining rohigha toluq uyghun.
• ozlirining kespiy paaliyetliri seweblik tutqun qilinghan kishilik hoquq qoghdighuchilirini derhal we shertsiz qoyup berishke chaqirish, hemde tutqunlarning isimlirini, jumlidin yawropa ittipaqi puqrasi guy minxey, saxarof mukapati sahibi ilham toxti we b d t kishilik hoquq kengishidiki eng yengi yawropa ittipaqi bayanatida tilgha elinghan: gulshen abbas, anya sengdra, ekper eset, chadrel rinpoche, rahile dawut, ding jyeshi, ding yuende, dung yuyu, drugdra, gaw jen, gaw jisheng, go sherab gyatso, golog palden, xe fangmey, xuang chi, xuang shochin, xushta isa, yalqun isa, ji shyawlung, li yenxe, lobsang gefel, lobsang xedrub, lu siwey, peng lifa, chin yungmin, ruen shyawxuen, semkyi dolma, tashi dorje, tashpolat teyip, wang bingjang, pop wang yi, kamile wayit, shye yang, shu na, shu jiyung, yang xengjun, yang mawdung, yu wensheng, pop jang chunley we jang Jan qatarliqlarni eniq atap korsitish.
• G7 yighinida dolet halqighan basturushni (TNR) toxtitish, jumlidin xitay hokumiti teripidin yawropa ittipaqigha eza doletlerde we bashqa jaylarda elip beriliwatqan zorawanliqlarni axirlashturush toghrisida berilgen wedilerni tekitlesh. bu wedilerni emeliyleshturush uchun tekshurushlerni elip berish we jinayetchilerni jinayi jawabkarliqqa tartish, shuning bilen bir waqitta dolet halqighan basturushning nishanigha aylanghan yaki aylinip bolghan shexslerni we jamaetlerni qollash hemde qoghdash kerek. bu turdiki kishilik hoquq depsendichilikliri qorqutush, kozitish, tehdit selish yaki jismaniy zorawanliq qilish, aile ezalirigha tehdit selish we reqemlik basturush, bolupmu ayallarni nishan qilghan jinsiy parakendichilik yaki haqaretlesh qatarliqlarni oz ichige alidu.
• yawropa ittipaqi we uninggha eza doletlerning, xitay hokumet emeldarlirini kishilik hoquqni depsende qilghanliqi, jumlidin keyinki dalay lamani tallash mesilisidiki diniy etiqad erkinliki hoquqigha tajawuz qilghanliqi uchun, qolidiki barliq wasitilerni ishqa selip jawabkarliqqa tartishqa teyyar ikenlikini qayta tekitlesh.
• yawropa ittipaqining xitay hokumitining xelqara qanun boyiche oz ixtiyarliqi bilen ustige alghan kishilik hoquq mejburiyetlirige emel qilishini kutidighanliqini tekitlesh; b d t kishilik hoquq organlirining tewsiyelirige binaen, bu mejburiyetlerge zit kelidighan qanun-belgilimilerni, jumlidin xongkong «dolet xewpsizliki qanuni», xongkong «dolet xewpsizlikini qoghdash nizamnamisi», «jedel chiqirish we ighwa qozghash», «dolet hakimiyitini aghdurush» we «dolet hakimiyitini aghdurushqa qutratquluq qilish» qatarliq jinayetlerni, shundaqla «belgilengen jayda olturaqlashturup nazaret qilish» tek jinayi ishlar tertipini jiddiy bikar qilishqa chaqirish.
yawropa ittipaqi-xitay munasiwiti ornitilghanliqining 50 yilliqida, yawropa ittipaqi xitay hokumitining dolet ichi we sirtidiki kunseri chongqurlishiwatqan basturushigha qarap ozini bir qetim tekshurup chiqishi, shundaqla putun xitaydiki kishilik hoquqlirini yurguzush, qoghdash we himaye qilish uchun kuresh qiliwatqan kishiler bilen bir septe ikenlikini ipadilishi lazim. yawropa ittipaqining yeqinda eghir ixtilaplarni bahane qilip, xitay hokumiti bilen bolghan iqtisadiy we soda diyalogini bikar qilish qarari, uning beyjinggha yengiche we oxshimighan usullar bilen besim ishlitish iradisi barliqini korsitip beridu. xitay dairilirining eghir we kunseri yamanlishiwatqan kishilik hoquq depsendichilikliri yengi istrategiyelerning otturigha chiqishigha turtke bolushi kerek. eger yengi istrategiyeler bolmaydiken, xitaydiki, hetta yawropadiki kishilermu barghanseri eghir xewp-xeterge duch kelidu.
xelqara kechurum teshkilati
asiya kishilik hoquq we tereqqiyat munbiri (FORUM-ASIA)
xitay kishilik hoquq qoghdighuchiliri
xiristiyanlarning dunyawi ittipaqliqi (Christian Solidarity Worldwide)
puqralar ittipaqi: puqralarning qatnishishi uchun dunya ittipaqi (CIVICUS)
aldinqi sep qoghdighuchiliri (Front Line Defenders)
xongkongni kozitish teshkilati (Hong Kong Watch)
xitaydiki kishilik hoquq (Human Rights in China)
kishilik hoquqni kozitish teshkilati (Human Rights Watch)
chegrasiz kishilik hoquq (Human Rights Without Frontiers)
xelqara tibet herikiti (International Campaign for Tibet)
xelqara kishilik hoquq federatsiyesi (FIDH), (kishilik hoquq qoghdighuchilirini qoghdash kozitish merkizi ramkisida)
xelqara kishilik hoquq hemkarliqi (IPHR)
xelqara kishilik hoquq mulazimiti (International Service for Human Rights)
kishilik hoquq emeliyiti (The Rights Practice)
dunya qiynashqa qarshi turush teshkilati (OMCT), (kishilik hoquq qoghdighuchilirini qoghdash kozitish merkizi ramkisida)
dunya uyghur qurultiyi
menbe: xelqara kechurum teshkilati
