suret: sherqiy turkistan bayriqi chushurulgen kok lozunkilarni koturuwalghan bir top uyghur namayishchi. lozunkilarda «uyghurlar uchun ornungdin tur» (STAND 4 UYGHURS) we www.Stand4Uyghurs.com  degen xetler yezilghan).

xitayda ishlengen: mejburiy emgek we uyghur xelqi

siyaset we teshebbus doklati

8-tom | 22-san | 2025-yili 3-sentebir

munderije

• siyaset xulasisi: xitayda ishlengen: mejburiy emgek we uyghur xelqi
• xizmitimizni qollang
• xelqaraliq kochmenlikke nezer
• amerika qoshma ishtatliridiki yengi ozgirishler
• aldimizdiki kochmenler paaliyetliri
• nuqtiliq xizmetler

sherqiy turkistan uyghur aptonom rayoni (sh t u a r) we putun xitaydiki uyghur xelqi we bashqa musulman az sanliq millet ezalirining echinishliq ehwali on yilgha yeqin waqittin buyan xelqaraning diqqitini qozghap kelmekte. turluk doklatlar we delil-ispatlar xitay dairilirining xalighanche tutup turush, keng kolemlik nazaret qilish, mejburiy assimilyatsiye qilish we mejburiy emgekke selish programmilirini oz ichige alghan basturush sistemisini berpa qilghanliqini korsitip beridu. amerika hokumiti bu tedbirlerni irqiy qirghinchiliq, dolet teripidin yolgha qoyulghan mejburiy emgek we insaniyetke qarshi jinayetler dep atidi.

buninggha qarita, amerika qoshma ishtatliri 2021-yili «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» (UFLPA) ni maqullap, mejburiy emgek bilen munasiwetlik mehsulatlarning amerika bazirigha kirishining aldini aldi. gerche qanun ijra qilish korunerlik derijide kucheytilgen bolsimu, murekkep teminlesh zenjirini iz qoghlash, xelqaraliq maslishishqa kapaletlik qilish we hayat qalghuchilarni qollashta yenila xirislar mewjut. bu xulase mejburiy emgekning uyghurlargha korsitiwatqan tesiri heqqide arqa korunush bilen teminleydu, «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» ning yolgha qoyulushini bahalaydu we siyaset we emeliyetni kucheytish uchun tekliplerni beridu, uyghurlargha tesir korsitiwatqan mejburiy emgek heqqide arqa korunush bilen teminleydu, «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» ning yolgha qoyulushini bahalaydu we siyaset we emeliyetni kucheytish uchun tekliplerni beridu.

sherqiy turkistandiki mejburiy emgek

2017-yilidin bashlap, xitay dairiliri «kespiy terbiyelesh merkezliri» ni qurushqa bashlidi, musteqil kozetkuchiler we hayat qalghuchilarning guwahliq sozliri bu yerlerni tutup turush lagerliri dep teswirleydu. 1 milyondin artuq uyghur we bashqa turkiy musulman az sanliq milletler qanuniy resmiyetlersiz tutup turulup, ideologiyelik menge yuyush, diniy cheklimiler we qorqutushlargha duchar qilindi.

birleshken doletler teshkilati, xelqaraliq kishilik hoquq teshkilatliri we hokumetlerning tekshurushliri mejburiy emgekning kopligen sahelerge chetilidighanliqini eniqlap chiqti, bular towendikilerni oz ichige alidu, emma buningliq bilenla cheklenmeydu:

paxta we toqumichiliq: sherqiy turkistan dunya paxtisining texminen %20 ni ishlepchiqiridu, uyghur mejburiy emgiki hosul yighish we paxta tazilash basquchlirining her ikkiside xatirilengen.

pemidur we yemeklik pishshiqlap ishlesh: sherqiy turkistan xitayning pemidur qiyami eksportining kop qismining menbesi bolup, dunya miqyasida pemidur qiyami we bashqa pishshiqlap ishlengen yemekliklerde ishlitilidu.

quyash energiyesi sanaiti: sherqiy turkistanda ishlepchiqirilghan polisilikon dunya quyash energiyesi taxtisi bazirining korunerlik bir qismini teminleydu.

metal we qurulush materiyalliri: sherqiy turkistandin kelgen alyumin, polat we poliwinil xlorid(PVC) mashina we qurulush mehsulatlirida keng kolemde ishlitilidu.

elektron we mashinisazliq: emgek kuchi yotkesh uyghur ishchilarni bashqa olkilerdiki elektronluq qurashturush zawutlirigha baghlap, mejburlashni dunyawi teminlesh zenjirige teximu chongqur singduridu.

bu mejburiy emgek sistemisi sherqiy turkistan bilenla cheklenmeydu. ishchilar daim minglighan mil yiraqliqtiki xitayning bashqa jaylirigha yotkilidu, ular u yerde daimliq nazaret astida bolidu hemde oz jamaiti we aililiridin ayrilip yashaydu.

hazirqi ehwal: dawamlishiwatqan mejburlash

xelqaraning tekshurushige qarimay, mejburiy emgek we bashqa ziyankeshlik qilish qilmishliri dawamlashmaqta. bu programmilar hazir dolet bashchiliqidiki ishqa orunlashturush pilanlirigha singdurulgen bolup, namratliqtin qutuldurush yaki yeza tereqqiyati teshebbusliri supitide niqablinidu.

xitay hokumiti «emgek kuchi yotkesh» we «namratliqtin qutuldurush» programmiliri arqiliq uyghurlarni dehqanchiliq meydanliri we zawutlarda ishleshke mejburlaydu. shexsler daim jismaniy zorawanliq, mejburiy dora ichkuzush, jismaniy we jinsiy xorlash, qiyin-qistaq we ailisidin ayriwetish tehditliri bilen tutup turush lagerlirigha we u yerdin mejburlinidu. ata-anisi tutqun qilinghan we ghayib bolghan uyghur balilar dolet yataqliq mekteplirige orunlashturulidu. chonglar yaki balilarning ret qilishi saqchilarning parakendichilikige yaki teximu eghir aqiwetlerge seweb bolidu.

xitaydiki shirketler sherqiy turkistan uyghur aptonom rayonida uyghur we bashqa musulman az sanliq millet ishchilirini ishletkenliki uchun toluqlima alidu. bu qilmishlar bu az sanliq millet ezalirini nazaret qilish, mandarin-xitay tili terbiyesi elish, siyasiy menge yuyushqa uchrash we diniy cheklimilerge duch kelidighan xizmet orunlirigha bolghan ehtiyajni kucheytti.

shuning bilen bir waqitta, sherqiy turkistanda ishlepchiqirilghan paxta, alyumin we polisilikon qatarliq xam eshyalar bashqa rayonlar yaki doletlerdin kelgen materiyallar bilen arilashturulidu, bu shirketlerning teminlesh zenjirining kelish menbesini delillishini intayin qiyinlashturuwetidu.

«uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» (UFLPA)

2021-yili 12-ayda imzalinip qanun bolghan «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» inkar qilghili bolidighan perez ni otturigha qoydi, yeni sherqiy turkistanda putunley yaki qismen qeziwelinghan, ishlepchiqirilghan yaki yasalghan her qandaq tawarlar, yaki mejburiy emgekke chetishliq yaki sherik dep bekitilgen orunlar teripidin ishlepchiqirilghan tawarlarning «tamoJna qanuni» ning 307-maddisi boyiche amerika qoshma ishtatlirigha kirishi cheklinidu.

bu ramka astida, sherqiy turkistan bilen munasiwetlik barliq tawarlar, eger import qilghuchilar eksiche «eniq we qayil qilarliq delil» bilen teminliyelmise, mejburiy emgek bilen ishlepchiqirilghan dep perez qilinidu, bu yoshurun yuqiri xeterlik tawarlarni import qilishni xalaydighan shirketlerge ispatlash yukini biwasite yukleydu. «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» yene orunlar tizimliki ni qurush we saqlashni telep qilidu, bu mejburiy emgek qilmishlirigha chetishliq dep tepilghan shirket we teshkilatlarning ammiwi tizimlikidur, shundaqla qanun ijra qilishni maslashturush we qerellik istrategiyelik doklat berishke mesul bolghan organlar ara organ bolghan mejburiy emgekke qarshi turush xizmet guruppisi (FLETF) ni qurushni telep qilidu.

deslepki qanun ijra qilish tirishchanliqi paxta, pemidur we quyash energiyesi taxtisi ishlepchiqirishta ishlitilidighan polisilikon qatarliq mejburiy emgek xewpi xatirilengen sahelerni aldinqi orungha qoydi. 2022-yili qanun ijra qilish bashlanghandin buyan, daire alyumin, PVC, polat, litiy, mis, heshemetlik winil pol, aptomobil zapchasliri, elektronluq buyumlar, uchqular we bashqa muhim materiyallarni oz ichige alghan qoshumche yuqiri ehmiyetlik sahelerni oz ichige alidighan qilip kengeytildi.

«uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» yene soda eqimi we shirketlerning maslishish mejburiyitige korunerlik tesir korsetti. 2025-yilining otturilirigha kelgende, amerika tamoJna we chegra mudapie idarisi (CBP) «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» ning hoquqi boyiche, qimmiti texminen 3.7 milyard dollar bolghan 16,700 din artuq malni tutup qalghanliqini doklat qildi. shu mezgilde, orunlar tizimliki dehqanchiliq, kanchiliq, ximiye sanaiti we yasimichiliq qatarliq sahelerdiki 144 orunni oz ichige alidighan qilip kengeytildi, bu qanunning keng dairilik tesirini eks etturidu.

import qilghuchilar qattiq ispatlash olchimige duch kelidu, bular xam eshya derijisigiche bolghan tepsiliy teminlesh zenjiri xeritisi, musteqil delillesh we mejburiy emgekning yoqluqini ispatlaydighan etrapliq hojjetlerni telep qilidu. bu mexanizmlar birlikte «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» ning dunyawi teminlesh zenjiridiki mejburiy emgekning aldini elish we shirketlerni tawarlirini exlaqliq menbelerdin elishqa mesul qilishtiki tereqqiy qiliwatqan rolini namayan qilidu.

«uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» ning boshluqliri we cheklimiliri

bu ilgirileshlerge qarimay, bir qanche xiris yenila mewjut. bir chong xiris dunyawi teminlesh zenjirining murekkeplikidin kelip chiqidu, bu yerde xam eshyalar daim eritish zawutliri, pishshiqlap ishlesh zawutliri yaki yip egirish zawutlirida arilashturulup, ularning kelish menbesini yoshurup, delilleshni qiyinlashturidu. qanundin aylinip otush yenila dawamlishiwatqan bir mesile, chunki tawarlar sherqiy turkistan bilen bolghan munasiwitini yoshurush uchun uchinchi doletler arqiliq toshulidu yaki bashqa jaylarda pishshiqlap ishlinidu. ijtimaiy tekshurush we ishchilarni ziyaret qilishni oz ichige alghan eneniwi delillesh usulliri qattiq dolet nazariti astida daim unumsiz bolidu.

xelqara sewiyede, birdek bolmighan olchemler qanun ijra qilishta boshluq peyda qilidu. yawropa ittipaqi, engliye, kanada we bashqa doletler «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» gha oxshash tedbirlerni tuzuwatqan bolsimu, maslishishning kemchil bolushi amerika qoshma ishtatlirida cheklengen mehsulatlarning bashqa bazarlargha kirishige yol qoyidu. shirketler arisidiki ashkariliqning yetersizliki, bolupmu xam eshya derijisidiki tepsiliy teminliguchiler tizimlikini elan qilmasliq, ilmiy iz qoghlash qorallirining cheklik qollinilishi bilen birliship, qanun ijra qilishni teximu cheklep qoyidu.

axirida, «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» ning soda qanunini ijra qilishqa ehmiyet berishi halqiliq insan merkezlik mesililerni hel qilmay qalduridu, buning ichide uyghur hayat qalghuchilar we ziyankeshliklerni xatirilewatqan diaspora jamaetlirige eng az qollash yaki qoghdash bar. bu xirislar «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» ning kozligen meqsitige yetishi uchun qanun ijra qilish mexanizmlirini kucheytish, iz qoghlashni ashurush, xelqaraliq maslishish we hayat qalghuchilarni merkez qilghan usullarning zorurlukini tekitleydu.

teklipler

«uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» amerika qoshma shtatlirini sherqiy turkistandiki mejburlash bilen munasiwetlik teminlesh zenjirini uzushtiki dunyawi tirishchanliqlarda bashlamchi orungha qoydi. qanun ijra qilish alliburun milyardlighan dollarliq sodini uzup tashlidi we tekshurushni yaxshi xatirilengen mejburiy emgek saheliridin halqip, dunya iqtisadidiki keng sanaet sahelirigiche kengeytti. qandaqla bolmisun, uyghurlargha tesir korsitiwatqan mejburiy emgek dawamlashmaqta, sistemiliq xirislar qanunning tesir dairisini cheklep qoyidu.

algha ilgirileshte, sijil siyasiy irade, bayliq we xelqaraliq maslishish zorur bolidu. qanun ijra qilish qorallirini kucheytish, boshluqlarni tipindurush we hayat qalghuchilarni qollash amerika siyasitining bulghanghan tawarlarni tosupla qalmay, uyghur xelqige dawamliq ziyan yetkuzuwatqan basturush sistemisini yoqitishqa tohpe qoshushigha yardem beridu.

amerika siyasetchiliri we organliri uchun

qanundin aylinip otushni kontrol qilishni kucheytish: uchinchi doletlerde pishshiqlap ishlengen tawarlar uchun teximu qattiq hojjet telep qilish.

xelqaraliq maslishishni kucheytish: bazar yotkilishining aldini elish uchun yawropa ittipaqi, engliye, kanada, meksika we awstraliye bilen olchemlerni maslashturush. birleshme qanun ijra qilish heriketliri we axbarat hembehrilesh tesirni ashuridu.

hayat qalghuchilarni qollash: hayat qalghuchilargha mulazimet qilish, diaspora teshebbusliri we kishilik hoquqni kozitish uchun meblegh tesis qilish. birleshken doletler teshkilati we xelqara emgek teshkilati(ILO) ni sherqiy turkistangha musteqil kirishni ilgiri surushke undesh.

halqiliq qanunlarni maqullash: 2025-yilliq uyghur siyasiti qanuni(H.R.2635, S.152) amerikaning uyghur hoquqini qoghdash, xitay hokumitini jawabkarliqqa tartish we uyghur diasporasini dolet halqighan ziyankeshliktin qoghdash tirishchanliqini maslashturidu. «uyghur mejburiy emgikige bir tiyinmu yoq qanuni» (H.R. 1724) dolet ishliri mehkimisi we amerika xelqara tereqqiyat idarisining sherqiy turkistandin kelgen yaki sherqiy turkistan uyghur aptonom rayonidiki mejburiy emgek bilen munasiwetlik orunlar teripidin ishlepchiqirilghan tawarlarni bilip turup ishlitidighan paaliyetlerge meblegh selishini chekleydu.

shirketler we meblegh salghuchilar uchun

• teminlesh zenjirini xam eshyaghiche xeritilesh: teminliguchilerdin kirguzulgen maddilarni eritish zawutliri, paxta tazilash zawutliri yaki dehqanchiliq meydanlirighiche iz qoghlashni we zenjirsiman nazaret hojjetlirini teminleshni telep qilish.

sherqiy turkistangha munasiwetlik kirguzulgen maddilardin waz kechish: sherqiy turkistan sirtidin kelgenlikini delilliyelmeydighan teminliguchilerdin menbe elishni toxtitish.

sherqiy turkistandiki ijtimaiytekshurushlerdin saqlinish: erkin ishchi ziyariti mejburlash sharaitida mumkin bolmighachqa, hojjetlik delillesh we musteqil sanliq melumatlargha tayinish.

puqralar jemiyiti we kop tereplik hemkarlashquchilar uchun

ziyankeshliklerni hojjetleshturush we ashkarilash: deslepki basquchtiki materiyallarni, qanundin aylinip otush yollirini we uyghur aililirige korsitilgen tesirlerni dawamliq tekshurush.

hayat qalghuchilarning awazini qollash: surgundiki uyghur jamaetlirining delil-ispat hembehrilesh supiliri we bayliqlirigha ige bolushigha kapaletlik qilish.

doklatning toluq nusxisini bu yerdin koreleysiz...