turkistan waqti, 2025-yili 24-sintebir – enqere: irelandiye doletlik radiyo-telewiziye istansisi (RTÉ) elan qilghan bir tekshurush doklatida, 2024-yili xitayning mejburiy emgek pirogrammisigha chetishliq ikki shirkettin nechche yuz tonna paxta rext import qilghan kem degende 15 bengal zawutining erlandiyediki bir qisim dangliq kiyim-kechek markilirini xam eshya bilen teminlewatqanliqi ashkarilandi. bu doklatta «sijil» markisi besilghan kiyimlerning arqisigha yoshurunghan realliqning emeliyette xitayning sherqiy turkistandiki mejburiy emgek arqiliq yetishturulgen paxtigha chetishliq ikenliki, shundaqla bu mejburiy emgekning dunyawi teminat zenjiri arqiliq kundilik turmushimizgha qandaq singip kirgenliki korsitip berilgen. bu teminat zenjirining menbesi – dunya paxtisining kem degende beshtin birini ishlepchiqiridighan, birleshken doletler teshkilati teripidin «insaniyetke qarshi jinayet» sadir qiliniwatqan jay dep eniqlima berilgen sherqiy turkistandur.
sherqiy turkistan xitay paxtisining texminen %90 ini, dunya paxtisining bolsa kem degende beshtin birini ishlepchiqiridu. aqsu wilayiti bu rayondiki paxta teriqchiliqining merkizi hesablinidu. shu sewebtin, «Esquel Group» қа oxshash xitayning nurghun muhim toqumichiliq shirkiti aqsuda dehqanchiliq meydanliri we zawutlarni qurghan. emma, nurghun guwahchining bayanliri, hayat qalghuchilarning shahitliq sozliri, hokumet hojjetliri, dolet taratqulirining xewerliri we ijtimaiy taratqudiki materiyallardin tuzulgen delil-ispatlar bu rayondiki paxta sanaitining keng kolemlik basturush we mejburiy emgek sistemisigha tayinidighanliqini ashkarilimaqta. irelandiye kengesh palatasini oz ichige alghan bir qisim organlar bu sistemini irqiy qirghinchiliqning bir shekli dep etirap qilghan. b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi 2022-yili elan qilghan doklatida, xitayning sherqiy turkistandiki keng kolemlik kishilik hoquq depsendichilikining insaniyetke qarshi jinayet derijisige yetishi mumkinlikini xulasiligen.
xitay hokumiti 2014-yili uyghurlarning qarshiliq heriketlirini basturushni bahane qilip, musulman az sanliqlarni nishanlighan «zorawan terrorluqqa qarshi qattiq zerbe berish herikiti» ni yolgha qoydi. bu sistema arqiliq, xitay hokumiti milyonlighan uyghurni «qayta terbiyelesh lagerliri» we tutup turush merkezlirige qamidi. bu jaylardin qutulup chiqqanlar ozlirining keng kolemlik qiyin-qistaq, tayaq-toqmaq we mejburiy tughut cheklesh qatarliq zulumlargha uchrighanliqini bayan qildi. dolet kontrolluqidiki mejburiy emgek sistemisi arqiliq, milyonlighan uyghur we bashqa yerlik milletler sherqiy turkistan ichi-sirtidiki jaylargha ishleshke yotkeldi, nurghun kishi paxta sanaitide ishleshke mejburlandi.
RTÉ ning tekshurushide, uyghur mejburiy emgikidin paydiliniwatqanliqi ilgiri surulgen xitayning «Esquel» we «Jiangsu Lianfa Textiles» toqumichiliq shirketlirining her yili nechche yuz tonna paxta xam eshyasini kem degende 15 bengal zawutigha teminleydighanliqi, bu zawutlarning bolsa dangliq kiyim-kechek markiliri uchun milyonlighan kiyim ishlepchiqiridighanliqi eniqlanghan. RTÉ tekshurush guruppisi yene kiyimlerdiki ozgiche belge kodini iz qoghlash arqiliq, «Penneys», «Tesco», «Marks and Spencer» we «Dunnes Stores» qatarliq dukanlardin del yuqiriqi zawutlarda ishlepchiqirilghan kiyimlerni setiwalghan.
bu markilar RTÉ bilen alaqileshkende, ozlirining «Better Cotton Initiative» (teximu yaxshi paxta teshebbusi) gha oxshash guwahname sistemilirigha eza ikenlikini, shundaqla «Oritain» shirkitining izotopluq tekshurushidin paydilinip, kiyimlirining uyghur mejburiy emgiki bilen munasiwetsiz ikenlikini kapaletlenduridighanliqini alahide tekitligen. emma, bu sistemilar heqiqeten ishenchlikmu?
«uyghur rayonidiki mejburiy emgekni axirlashturush ittipaqi» namliq teshkilatning kishilik hoquq paaliyetchisi patrisiyaning chushendurushiche, «Better Cotton» ning «massa tengpungluqi» (mass balance) modeli mejburiy emgek mesilisini hel qilish uchun layihelenmigen. u mundaq dedi: «bu modeldiki mesile shuki, teminat zenjirining deslepki basquchidila ‹Better Cotton› ni adettiki paxta, jumlidin sherqiy turkistandin kelgen paxta bilen arilashturushqa bolidu». shunga, bir markining «%100 Better Cotton Initiative» ni ishlitishi ularning sherqiy turkistandin kelgen paxtini ishletmeydighanliqigha kapaletlik qilalmaydu.
izotopluq tekshurush texnikisimu bu mesilini hel qilalmaydu. bu texnikining bashlamchiliridin biri bolghan doktor len wassenar, paxtini arilashturushning izotop arqiliq menbeni eniqlashni «ghayet zor qiyinchiliq» qa duchar qilidighanliqini, chunki arilashma paxtidin elinghan netijining «menisiz» bolup qalidighanliqini bildurdi.
bu sistemilar unumsiz bolghan ehwalda, parche satquchilarning qolidiki birdinbir delil teminliguchi zawutlarning yazma we aghzaki kapalitidinla ibaret. bu zawutlar bolsa oz nowitide uyghur mejburiy emgikidin payda eliwatqan «Jiangsu Lianfa Textiles» we «Esquel Group» qatarliq shirketlerning kapalitige tayinidu. ehwalni teximu murekkepleshturidighini shuki, «Jiangsu Lianfa Textiles» we uning tarmaq shirketliri «Better Cotton Initiative» ning «massa tengpungluqi» teminliguchisi supitide tizimgha elinghan.
xitay elchixanisi sherqiy turkistandiki kishilik hoquq depsendichilikige ait herqandaq eyibleshlerning «xitaygha qarshi kuchler teripidin oydurulghan yalghanchiliq we dezinformatsiye» ikenlikini ilgiri surdi.
kishilik hoquqni kozitish teshkilatining sabiq direktori kennet rot, istemalchilarning bu mesilide muhim rol oyniyalaydighanliqini tekitlep mundaq dedi: «eger yeterlik sandiki istemalchi kiyim-kechek dukinigha berip, ‹uyghur mejburiy emgiki ishlitilmigen kiyimler qeyerde?› dep sorisa, bu del shirketlerni siyasitini ozgertishke mejburlaydighan, shundaqla beyjinggha besim ishlitip, uyghur mejburiy emgikini toxtitishqa turtke bolidighan bir herikettur».
heqiqiy ozgirish hasil qilalaydighan kuch yawropa ittipaqining qolida. 2027-yili yolgha qoyulidighan yawropa ittipaqining yengi qanuni – «mejburiy emgek nizami» – mejburiy emgek ishlitilgen mehsulatlarning yawropa ittipaqi bazirigha kirishi, setilishi yaki eksport qilinishini chekleydu. lekin hazirche, parche satquchilar «Jiangsu Lianfa Textiles» we «Esquel Group» qatarliq shirketlerning paxtisini ishlitidighan yuqiri xeterlik zawutlar bilen hemkarlishishni dawamlashturmaqta. qisqisi, bu markilar istemalchilargha ozliri setiwatqan kiyimlerdiki paxtining heqiqiy menbesi heqqide hechqandaq kapalet berelmeydu.
