2025-yili 30-sentebir, xitay hokumitining resmiy awazi bolghan «shinjang geziti» birinchi betide «shi jinping x k p merkiziy komiteti siyasiy biyurosining 22-qetimliq kollektip oginish yighinida mundaq tekitlidi: elimizdiki dinni xitaychilashturushni sistemiliq ilgiri surup, dinning sotsiyalistik jemiyetke uyghunlishishigha paal yetekchilik qilishimiz kerek» serlewhilik bir xewerni elan qildi. bu xewerning her bir herpi, her bir sozi bir sherqiy turkistanliq uchun adettiki bir uchur emes, eksiche milliy mewjutluqqa we diniy etiqadqa qiliniwatqan sistemiliq hujumning yengi bir basquchqa otkenlikidin besharet beridighan soghuq bir realliqtur.
2025-yili 30-sentebirdiki bu xewer, yuzeki qarighanda xitay kommunist partiyesining yuqiri derijilik rehberlirining adettiki bir oginish paaliyiti heqqidiki doklattek korunsimu, bu qurlar arisigha partiyening dinimizni, kimlikimizni we medeniyitimizni yoqitish uchun teyyarlighan qebih pilanining eng yengi nusxisi yoshurunghan. bu addiy bir xewerdek korunsimu, emeliyette bir siyasiy bayanat, bir medeniyet qirghinchiliqining yol xeritisidur. xewerning jewhirini teshkil qilidighan «dinni xitaychilashturush» ibarisi, dinning yerlik medeniyet bilen birlishishini emes, uni kommunistik ideologiyege putunley boysundurushni we uning rohini xitay medeniyiti bilen almashturushni meqset qilidu. «dinning sotsiyalistik jemiyetke uyghunlishishigha paal yetekchilik qilish» sozi bolsa, «mejburlash», «kontrol qilish» we «jazalash» qatarliq zorawanliq wasitilirining siyasiy niqabidur.
bu siyasiy meqsetke yetish uchun, shi jinping nutqida bir milletning meniwi dunyasini qaytidin berpa qilishning konkret wasitilirini otturigha qoymaqta. u telep qilghan «toghra dolet, tarix, millet, medeniyet we din qarishi»ni ornitish hem «besh kimlik tuyghusi»ni kucheytish kereklikini ilgiri surmekte. bu «besh kimlik tuyghusi» 2015-yili xitay kommunistik partiyesi (x k p) teripidin «ulugh weten bolghan xitaygha sadiq bolush, jungxua millitige sadiq bolush, jungxua medeniyitige sadiq bolush, xitay kommunistik partiyesige sadiq bolush we xitayche sotsiyalizmgha sadiq bolush» dep otturigha qoyulghanidi. «besh kimlik tuyghusi» emeliyette, sherqiy turkistanliqlarning kollektip eslimisi we kimlik tuyghusigha qaritilghan biwasite hujum we assimilyatsiye qilish urunushidur. bu, sherqiy turkistanning erkin yashash enenisi tarixini inkar qilip, uni «ezeldin tartip xitayning bir qismi» dep qobul qilishqa; musteqil bir turk milliti ikenlikimizni untup, ozimizni xitay merkezlik «jungxua milliti» dep atalghan suniy uqumning bir qismi dep qarashqa we islam dinini allahning wehyisi emes, belki partiye ruxset qilghan cheklik daire ichidiki bir «medeniyet hadisisi» dep chushinishke mejburlashtur.
bu ideologiyelik hujum, medeniyet yiltizini yoqitish herikiti bilen bir gewdige aylandurulghan. nutuqta alahide tekitlengen «dinning xitay zeminida yiltiz tartishi we xitay medeniyiti bilen ozuqlinishi/birlishishi» degen telep, islam dinining sherqiy turkistandiki ming yilliq shanliq tarixini we uning turk-islam medeniyiti bilen bolghan organik baghlinishini uzup tashlashni nishan qilidu. meschitlerning gumbez we munarlirini cheqip, ularning ornigha xitay ibadetxanilirigha oxshaydighan ogzilerni selish, diniy sorunlargha qizil bayraq esip, dolet sheirini oqutush, imamlarni quran ayetliri bilen birge shi jinpingning sozlirini yadlashqa mejburlashtek heriketlerning «nezeriyewi asasi» del mushu jumlidur. bu ehwal, sherqiy turkistanliqlarni allah bilen xitay kommunistik partiyesi arisida birini tallashqa mejburlimaqta.
bu zulumni emeliyleshturush uchun, xitay hokumiti ikki yuzlimilik taktikisini qollanmaqta. asasiy qanunning 36-maddisida mundaq deyilgen: «jungxua xelq jumhuriyiti puqraliri diniy etiqad erkinlikige ige.», «hechqandaq dolet orgini, ijtimaiy teshkilat yaki shexs puqralarni birer dingha ishinishke yaki ishenmeslikke mejburliyalmaydu; dingha ishinidighan yaki ishenmeydighan puqralarni kemsitelmeydu.», «dolet normal diniy paaliyetlerni qoghdaydu.». oxshash maddida yene mundaq deyilgen: «hechkim dindin paydilinip jemiyet tertipini buzalmaydu, puqralarning jismaniy saghlamliqigha ziyan yetkuzelmeydu yaki doletning maarip sistemisigha tosqunluq qilalmaydu.» we «diniy organlar we diniy ishlar chet el kuchlirining hokumranliqigha uchrimaydu.». netijide, mezkur 36-maddidiki keyinki jumlining aldinqisini inkar qilidighan ziddiyetlik ipadilesh shekli, xitay kommunistik partiyesining din we etiqad mesilisidiki ikki yuzlimilikini ashkarilap beridu.
bir tereptin, «diniy sahening oz-ozini islah qilishini ilgiri surush» bahanisi bilen, partiyening kontrolluqidiki qorchaq diniy zatlar arqiliq dinni ichidin chiritishke urunuwatidu. bu yol arqiliq, qilinghan ozgertishlerni «diniy jamaetning oz iradisi» degendek korsitip, xelqni aldashni meqset qilidu. yene bir tereptin, «diniy ishlarni qanun boyiche bashqurush» shoari astida, qanunni zulumning qoraligha aylandurmaqta. saqal qoyush, namaz oqush, roza tutush qatarliq normal diniy paaliyetlerni «ashqunluq» we «qanunsizliq» dep eniqlima berip, ozining qirghinchiliq heriketlirige qanuniy niqab keydurmekte.
xulasiligende, shi jinpingning bu nutqi yengi bir siyasetni otturigha qoymaydu. eksiche, b d t kishilik hoquq aliy komissarliqi ishxanisi (OHCHR) ning 2022-yili 31-awghust elan qilghan doklatida korsitilgendek, yillardin buyan sherqiy turkistanda sistemiliq yurguzuluwatqan medeniyet qirghinchiliqini putun xitay miqyasigha kengeytish, uni nezeriye jehettin «mukemmelleshturush» we chongqurlashturush urunushidur. bu xewerning 2025-yili sherqiy turkistanning yerlik gezitide elan qilinishi, bu zulumning kelguside teximu qattiqlishidighanliqigha, teximu inchike tepsilatlarghiche singip kiridighanliqigha isharet qilmaqta. shundaqtimu, bir milletning minglighan yillardin buyan qelbige ornighan etiqadini hechqandaq siyasiy kuch qeghez yuzidiki nutuqlar yaki zorawanliq wasitiliri bilen yoq qilalmighan we yoq qilalmaydu. bu heriket xitay hakimiyitining kuchining emes, eksiche ajizliqi we qorqunchining ipadisidin bashqa nerse emes.
menbe: uyghur tetqiqat instituti
2025-yili 30-sentebir
