tehriri: d. abdurehim dolet
bu maqale, amerika dolet ishliri mehkimisi teripidin elan qilinghan «2025-yilliq adem etkeschiliki doklati» ning xitaygha ait bolikini asas qilip, xitayning dolet derijilik mejburiy emgek siyasitini, bolupmu uning sherqiy turkistandiki uyghur we bashqa yerlik milletlerge qarita yolgha qoyulushini kop qatlamliq muhakime qilishni meqset qilidu. maqalide bu siyasetning xarakteri, kolimi, xelqaraliq tesiri we amerika hokumitining bu heqtiki siyaset yonilishi tehlil qilinidu.
muhakimimizge asas bolghan bu muhim hojjet, yeni «2025-yilliq adem etkeschiliki doklati», 2025-yili 29-sentebir kuni amerika dolet ishliri mehkimisi teripidin ozining resmiy tor bekitide elan qilinghan bolup, u hazirqi zaman xelqara munasiwetliridiki kishilik hoquq mesilisini bahalashtiki eng nopuzluq we tesir dairisi eng keng yilliq doklatlarning biri hesablinidu. bu doklat addiy bir kozitish doklati bolmastin, belki amerikaning «adem etkeschiliki qurbanlirini qoghdash qanuni» (Trafficking Victims Protection Act, TVPA) gha biwasite asaslanghan qanuniy we siyasiy bahalash mexanizmidur.
doklatning eng muhim istrategiyelik ehmiyiti shuki, uningda doletlerning adem etkeschilikige qarshi turush tirishchanliqigha asasen bekitilgen derijiler, amerikaning shu doletlerge qaratqan diplomatik besimi, iqtisadiy yardem siyasiti we yurguzush ehtimali bolghan jaza tedbirlirige biwasite tesir korsitidu. xitayning bu doklatta uda sekkiz yil eng towen derije bolghan «3-derije» (Tier 3) qatarigha kirguzulushi, uning dolet miqyasida, bolupmu sherqiy turkistanda yolgha qoyuwatqan keng kolemlik kishilik hoquq depsendichilikining xelqara jemiyet teripidin qattiq eyibliniwatqanliqining roshen ipadisidur. shunglashqa, bu doklat peqet bir kishilik hoquq hojjiti bolupla qalmay, belki xitay-amerika munasiwitidiki muhim istrategiyelik tugunlerning birini shekillenduridighan, xelqara siyasetke yonilish beridighan muhim bir hojjettur.
xelqara munasiwetlerning murekkep muhitida, kishilik hoquq mesilisi doletler ara diplomatiye we istrategiyelik riqabetning muhim bir meydanigha aylandi. amerika dolet ishliri mehkimisining yilda bir qetim elan qilinidighan «adem etkeschiliki doklati» del mushu meydandiki eng kuchluk qorallarning biri supitide, herqaysi hokumetlerning adem etkeschiliki jinayitige qarshi turushtiki mesuliyiti we tirishchanliqini bahalash arqiliq, xelqara kishilik hoquq olchemlirini qoghdashta muhim rol oynaydu. 2025-yilliq doklatta xitayning yene bir qetim eng towen derije bolghan «3-derije» ge qoyulushi tasadipiy emes, belki bu doletning, bolupmu sherqiy turkistanda uyghur, qazaq, qirghiz we bashqa yerlik milletlerge qarita sistemiliq halda yolgha qoyuwatqan dolet derijilik mejburiy emgek siyasitining xelqara qanunlargha we insaniyetning exlaq-pirinsiplirigha ochuq-ashkara xilap ikenlikining yene bir qetimliq ispatidur. bu muhakime mezkur doklattiki pakitlarni tehlil qilish arqiliq, xitay hokumitining mejburiy emgekni bir dolet siyasiti supitide qandaq yolgha qoyuwatqanliqini, buning xelqaraliq tesirini we doklatning ozining bir siyasiy hojjet supitidiki istrategiyelik qimmitini echip berishni meqset qilidu.
doklatning omumiy ramkisi we xitaygha berilgen «3-derije»ning istrategiyelik ehmiyiti
«adem etkeschiliki doklati» ning doletlerni derijige ayrish sistemisi addiy bir turge ayrish emes, belki amerikaning «adem etkeschiliki qurbanlirini qoghdash qanuni» gha biwasite baghlanghan bir qanuniy we siyasiy bahalash mexanizmidur. doklatta[1], «3-derije» diki doletler «adem etkeschilikini tugitishning eng towen olchemlirige toluq mas kelmeydighan we bu olchemlerge yetish uchun korunerlik tirishchanliq korsetmeydighan hokumetler» dep eniqlima berilgen. bu eniqlimidiki halqiliq nuqta, mesilining eghir-yeniklikidin halqip, hokumetning bu mesilini hel qilishqa bolghan siyasiy iradisining bar-yoqluqigha merkezleshkenlikidur. xitayning uda sekkiz yil bu derijide qelishi, uning bu mesilini hel qilishni xalimayla qalmastin, belki adem etkeschilikining, bolupmu mejburiy emgekning, biwasite ijrachisi we ilgiri surguchisi ikenlikini korsitip beridu.
doklatta alahide tekitlengendek, «hokumetning birer siyasiti yaki heriket endizisi» ning adem etkeschilikini shekillendurushi «3-derije» ge qoyushning muhim asasi hesablinidu[2]. xitay hokumitining sherqiy turkistan we tibettiki heriketliri del mushu turge kiridu. bu, xitaydiki mejburiy emgek mesilisining yekke karxanilar yaki jinayi guruhlarning qilmishi emes, belki yuqiridin towenge qarita yolgha qoyuluwatqan, dolet apparatliri teripidin teshkillinip, siyasiy meqsetlerge xizmet qilduruluwatqan bir dolet jinayiti ikenlikini ispatlaydu. bu xil bahalash xelqara jemiyetke, bolupmu xelqara shirketlerge, xitay bilen bolghan iqtisadiy munasiwette, bolupmu teminlesh zenjiride, intayin eghir exlaqiy we qanuniy xeterlerning mewjutluqini agahlanduridu.
dolet teripidin yolgha qoyuluwatqan keng kolemlik mejburiy emgek: doklatning yadroluq zakoni
2025-yilliq doklatning xitaygha ait qismining yadrosini dolet teripidin qollinilghan we sistemilashturulghan mejburiy emgek siyasiti teshkil qilidu. doklatta bu siyasetning ikki chong jughrapiyelik rayonda, yeni sherqiy turkistan we tibette, oxshimighan namlar astida, emma mahiyette oxshash bolghan usullar bilen yolgha qoyuluwatqanliqi alahide gewdilendurulgen.
birinchidin, sherqiy turkistandiki ehwal. doklatta, «kespiy terbiyelesh» we «esebiylikni tugitish» nami astida, uyghur, qazaq, qirghiz we bashqa milletlerdin milyonlighan kishining lagerlargha we turmilerge tashlinip, bu yerlerde we uninggha yandash qurulghan zawutlarda mejburiy emgekke seliniwatqanliqi eniq pakitlar bilen otturigha qoyulghan[3]. buningdin bashqa, «namratliqtin qutuldurush» we «eshincha emgek kuchlirini yotkesh» qatarliq siyasetlerningmu mahiyette ochuq-ashkara mejburlash elementlirini oz ichige alghanliqi, kishilerning oz yurtidin ayrilip, xitay olkiliridiki zawutlarda ishleshke mejburliniwatqanliqi tekitlengen. doklatta bu jeryandiki mejburlash wasitiliri supitide «lagergha solash tehditi, kozitish, aililerni kontrol qilish» qatarliqlar tilgha elinghan bolup, bu, mezkur emgek yotkeshlerning hergizmu ixtiyariy emeslikini, belki bir putun basturush sistemisining bir qismi ikenlikini korsitidu.
ikkinchidin, tibettiki ehwal. doklatta tibettimu oxshiship ketidighan bir sistemining yolgha qoyuluwatqanliqi, yeni «herbiyche uslubtiki» kespiy terbiyelesh we «eshincha emgek kuchlirini yotkesh» pirogrammiliri arqiliq, minglighan tibetlik charwichi we dehqanning zawutlargha mejburiy ishqa orunlashturuluwatqanliqi otturigha qoyulghan[4]. gerche bu pirogrammilarda sherqiy turkistandikidek keng kolemlik tutqun qilish korulmisimu, emma «oymu-oy tekshurush, hokumetning qattiq ijtimaiy kontrolluqi astida kishilerning ret qilish imkaniyitining bolmasliqi» qatarliq amillar sewebidin, bu siyasetningmu yuqiri derijide mejburlash xarakterige ige ikenliki analiz qilinghan. bu nuqta, xitay hokumitining milliy rayonlarda oxshash bolmighan taktikilarni qollinip, emma oxshash bir meqsetke, yeni yerlik milletlerning eneniwi turmush usulini buzup, ularni dolet kontrolluqidiki sanaet ishlepchiqirishigha mejburiy singdurush meqsitige yetmekchi boluwatqanliqini ashkarilaydu.
«bir belbagh, bir yol» teshebbusi we xelqaraliq emgekke chetishliq jinayetler
doklatning ehmiyetlik bir teripi, uning xitayning dolet ichidiki mejburiy emgek mesilisini uning xelqaraliq heriketliri, bolupmu «bir belbagh, bir yol» teshebbusi bilen biwasite baghlighanliqidur. doklatta, asiya, afriqa, ottura sherq, jenubiy amerika we yawropadiki «bir belbagh, bir yol» qurulushlirida ishlewatqan xitay puqralirining mejburiy emgekke seliniwatqanliqi, emma xitay hokumitining we uning diplomatik organlirining bu ehwallarni korup-kormeske seliwatqanliqi, hetta qurbanlargha yardem qilishni ret qiliwatqanliqi otturigha qoyulghan[5]. bu, xitayning mejburiy emgek mesilisining peqet dolet ichidiki bir kishilik hoquq mesilisi bolupla qalmastin, belki xelqaraliq emgek hoquqigha xilapliq qilidighan, dolet halqighan bir jinayet ikenlikini korsitidu.
buningdin bashqa, doklatta xitay puqralirining sherqiy jenubiy asiyadiki torda aldamchiliq qilidighan lagerlargha aldap ekilinip, u yerde mejburiy jinayetke seliniwatqanliqi, xitay hokumitining bu qurbanlarni qutquzushta yeterlik tirishchanliq korsetmey, eksiche ularni «jinayetchi» supitide bir terep qiliwatqanliqimu tenqid qilinghan[6]. bu nuqtilar, xitay hokumitining oz puqralirining chet eldiki hoquq-menpeetini qoghdash mesuliyitini ada qilmaywatqanliqini, hetta ozining iqtisadiy we siyasiy menpeetliri uchun bu xil jinayetlerge koz yumuwatqanliqini ashkarilaydu. bu, «bir belbagh, bir yol» teshebbusining «ortaq gullinish» shoari arqisigha yoshurunghan emgekchilerni eksplatatsiye qilish realliqini pash qilidu.
qanuniy jawabkarliq we qanun ijrasidiki yetersizlikler
doklatning «jinayi ishlar boyiche jawabkarliqni surushturush» (PROSECUTION) bolikide, xitayning qanun sistemisidiki we qanun ijrasidiki eghir yetersizlikler analiz qilinghan. gerche xitayning jinayi ishlar qanunida adem etkeschilikige ait maddilar bolsimu, emma bu qanunlar xelqara olchemlerge, bolupmu b d t ning «palermo ehdinamisi» (Palermo Protocol) ning eniqlimisigha uyghun kelmeydu. mesilen, doklatta korsitilgendek, jinayi ishlar qanunining 240-maddisi «ayallar we balilarni aldap, tutup ketish we setish» ni jinayet dep bekitken, emma bu heriketlerni «eksplatatsiye qilish meqsiti» bilen ochuq baghlimighan[7]. bu xil qanuniy boshluq, mejburiy emgek we jinsiy ekispilatatsiyege oxshash adem etkeschilikining yadroluq elementlirining qanuniy jazadin qechip qutulushigha yol achidu.
buningdin bashqa, doklatta xitay hokumitining uda sekkiz yil adem etkeschilikige ait delolarning tekshurulushi, eyiblinishi we hokum qilinishigha ait ishenchlik sanliq melumatlarni elan qilmighanliqi tenqid qilinghan. sanliq melumatning kemchil bolushi, bu mesilining heqiqiy kolimini we hokumetning uninggha qarshi turush «tirishchanliqi» ni bahalashni mumkinsiz qilidu. eng muhimi, doklatta hokumet emeldarlirining, bolupmu sherqiy turkistandiki dolet derijilik mejburiy emgek siyasitige qatnashqan yaki uningdin nep alghan emeldarlarning, hechqandaq tekshurushke we qanuniy jawabkarliqqa tartilmighanliqi alahide tekitlengen[8]. bu, mesilining yadrosining qanun ijrasidiki addiy bir meghlubiyet emes, belki hokumetning ozining bu jinayetke sherik ikenlikining ispatidur.
qurbanlarni qoghdash mexanizmining mewjut emesliki
bir doletning adem etkeschilikige qarshi turush sistemisining muhim bir qismi qurbanlarni qoghdash mexanizmidur. emma, 2025-yilliq doklatta xitayning bu jehette eghir derijide meghlup bolghanliqi korsitilgen. hokumetning ozi mejburiy emgekning asasliq ijrachisi bolghan ehwal astida, qurbanlarni qoghdash mexanizmining mewjut bolushi esla mumkin emes. doklatta, xitayning uda sekkiz yil qanchilik qurbanning eniqlanghanliqi, ulargha qandaq yardem berilgenliki heqqide hechqandaq sanliq melumat bermigenliki yene bir qetim tekitlengen [9].
doklatta bir qanche muhim nuqta otturigha qoyulghan: birinchi, qurbanlarni jazalash. torda aldamchiliq qilidighan lagerlardin qayturup kelingen xitay puqralirigha oxshash qurbanlar, qoghdashqa erishishning ornigha, daim jinayetchi supitide tutup turulidu we tekshurulidu. ikkinchi, chet ellik qurbanlargha bolghan nachar muamile. xitaygha aldap ekilinip mejburiy nikahqa we jinsiy qulluqqa selinghan chet ellik ayallar daim qurban supitide etirap qilinmay, qanunsiz kochmen supitide muamile qilinidu, hetta ularni eksplatatsiye qilghan «er» lirige qayturup berilidu. uchinchi, shimaliy koreyelik musapirlarni qayturuwetish. xitay hokumiti adem etkeschilikining yuqiri xewpige duch keliwatqan shimaliy koreyelik panahlanghuchilarni hechqandaq tekshurushsizla qayturuwetidu, bu ularni shimaliy koreyede teximu eghir jaza, hetta olumge duchar qilidu[10]. bu misallar, xitay hokumitining qurbanlarni merkez qilghan qoghdash pirinsipigha putunley sel qaraydighanliqini, hetta ozining siyasiy we iqtisadiy menpeetliri uchun qurbanlarni qesten qurban qiliwatqanliqini korsitip beridu.
doklatta otturigha qoyulghan tewsiyeler we ularning siyasiy yonilishi
doklatning «aldinqi orungha qoyulidighan tewsiyeler» (PRIORITIZED RECOMMENDATIONS) boliki, peqet tenqidtin halqip, amerika hokumitining xitaygha qarita qandaq konkret ozgertishlerni kutidighanliqini korsitip beridighan bir siyaset xeritisidur. bu tewsiyelerni bir qanche turge ayrip analiz qilish mumkin:
- sistemini emeldin qaldurush telipi: tewsiyelerning eng beshida, «shinjang we bashqa olkilerdiki lagerlar, tutup turush merkezliri we turmilerdiki xalighanche tutup turush we mejburiy emgekni emeldin qaldurush»[11] telep qilinghan. bu, amerika hokumitining mesilining yiltizining del mushu basturush sistemisida ikenlikini eniq tonup yetkenlikini korsitidu. bu, addiy bir islahat telipi emes, belki bir putun siyasetni ozgertish telipidur.
- qanuniy islahat telipi: «barliq shekildiki jinsiy etkeschilik we emgek etkeschilikini xelqara qanungha asasen jinayet dep bekitish uchun qanungha tuzitish kirguzush»[12] telep qilinghan. bu, xitayning dolet ichi qanunini xelqara olchemler bilen uyghunlashturush arqiliq, qanuniy jawabkarliqni surushturushning asasini tikleshni meqset qilidu.
- xelqaraliq jawabkarliq telipi: «<bir belbagh, bir yol> qurulushliri bilen munasiwetlik xizmetchi qobul qilish, toxtam we xizmet sharaitigha bolghan nazaretni kucheytish»[13] we «dolet halqighan basturushni toxtitish»[14] qatarliq tewsiyeler, mesilini xitayning dolet chegrasidin halqip, uning xelqaraliq heriketlirigiche kengeytidu. bu, amerika hokumitining xitayning kishilik hoquq depsendichilikini uning yer shari xarakterlik tesiri nuqtisidin kozitiwatqanliqini korsitidu.
bu tewsiyelerning omumiy yonilishi, xitaydin peqet yuzeki ozgertishlerni emes, belki tup, qurulmiliq we sistemiliq ozgertishlerni telep qiliwatqanliqini eniq korsitip beridu. bu, amerika-xitay munasiwitidiki kishilik hoquq mesilisining yenila muhim bir kun tertip bolidighanliqining signalidur.
xulase
amerika dolet ishliri mehkimisining 2025-yilliq «adem etkeschiliki doklati» peqet bir yilliq bahalash hojjiti bolupla qalmastin, belki xitay hokumitining, bolupmu uyghurlarni asas qilghan yerlik milletlerge qarita, dolet kuchini ishqa selip yolgha qoyuwatqan zamaniwi qulluq tuzumini sistemiliq halda pash qilidighan kuchluk bir siyasiy we qanuniy hojjettur. doklat, xitaydiki mejburiy emgek mesilisining yekke jinayi qilmishlarning yighindisi emes, belki bir milletni we uning medeniyitini yoqitishni meqset qilghan, eniq siyasiy gherezge ige bir dolet siyasiti ikenlikini eniq korsitip beridu.
doklatta otturigha qoyulghan pakitlar we tehliller, xitayning «3-derije» diki ornining hergizmu «asassiz eyiblesh» emes, belki uning xelqara qanunlar we insaniyetning ortaq qimmet qarashlirigha qiliwatqan eghir xilapliqlirining netijisi ikenlikini ispatlaydu. doklatning sherqiy turkistandiki mejburiy emgekni «bir belbagh, bir yol» teshebbusi we xitayning bashqa xelqaraliq heriketliri bilen baghlishi, bu mesilining peqet bir rayonning mesilisi emes, belki yershari xarakterlik teminlesh zenjirining bixeterliki we xelqara emgek hoquqigha biwasite tehdit elip kelidighan bir mesile ikenlikini gewdilenduridu.
axirida, bu doklat xelqara jemiyet, hokumetler, hokumetsiz teshkilatlar we xelqara shirketler uchun muhim bir yol xeritisi we heriket qollanmisi bolush rolini oynaydu. uningda otturigha qoyulghan tewsiyeler, xitaygha besim ishlitish we uni jawabkarliqqa tartishning konkret yollirini korsitip beridu. bundaq nopuzluq xelqaraliq nazaret mexanizmlirining mewjutluqi, xitaygha oxshash kuchluk doletlerning oz heriketlirining jawabkarliqini ustige elishini telep qilishta we uyghur xelqige oxshash zulumgha uchrawatqan xelqlerning awazini dunyagha anglitishta hel qilghuch ehmiyetke ige. kelguside, bu doklattiki pakitlarni asas qilghan halda, teximu kop dolet we xelqara teshkilatlarning konkret heriketke otushi, zamaniwi qulluqning bu yengi sheklini tugitishning birdinbir yoli bolup qalidu.
izahatlar:
[1] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report. p. 31. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/
[2] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report. p. 32. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/
[3] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 1. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[4] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 10. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[5] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 1. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[6] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 5. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[7] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 3. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[8] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 6. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[9] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 6. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[10] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 9. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[11] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 2. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[12] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 2. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[13] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 2. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
[14] U.S. Department of State. (2025). 2025 Trafficking in Persons Report: China. p. 2. https://www.state.gov/reports/2025-trafficking-in-persons-report/china/
