turkistan taymiz-istanbul: b d t kishilik hoquq aliy komissari wolker turk dunyadiki eng jiddiy kishilik hoquq mesililirini muzakire qildi. 26-sentebir amerika tashqi munasiwetler kengishide otkuzulup biwasite tarqitilghan yighinda, turk xitayning kishilik hoquq ehwali, bolupmu uyghurlargha qaratqan muamilisi heqqide muhim sozlerni qildi.
yighingha amerikining birleshken doletler teshkilatida turushluq sabiq bash elchisi (2021-2025), tashqi munasiwetler kengishining mudiriyet ezasi linda tomas-grinfild riyasetchilik qilghan bolup, birleshken doletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari wolker turk asasliq nutuq sozliguchi boldi.
b d t kishilik hoquq aliy komissari wolker turk, xitayning kishilik hoquqqa xilapliq qiliwatqan bir dolet bolushigha qarimay, xelqaraliq doklatlarda tenqidlinishtin ozini qachurushqa urunuwatqan doletlerning tipik orniki ikenlikini bildurdi.
xitayning xelqara sistemigha bolghan pozitsiyesi
wolker turk, xitayning kop tereplimilik xelqara sistemining dawamlishishini qollaydighanliqini, emma bu sistemining bashqa doletlerge oxshashla ozining koz qarishi boyiche yurguzulushini telep qilidighanliqini otturigha qoydi.
yighingha qatnashqan bir kishi, xitayning bir tereptin xelqaraliq qaidilerni yaqturidighanliqini, emma «kishilik hoquq ulgisi emeslikini» tekitlep, wolker turktin bundaq bir sharaitta xitay bilen qandaq hemkarliq ornatqili bolidighanliqini soridi.
aliy komissar turk, xitay we rusiyening daim «igilik hoquq»ni bahane qilip kishilik hoquq tenqidlirini ret qilidighanliqini eytti. u, b d t nizamnamisida asasen, kishilik hoquq endishilirining «xelqaraliq kongul bolidighan mesile» ikenlikini we buning «ichki ishlargha arilishish» hesablanmaydighanliqini eniq otturigha qoydi.
uyghurlargha qiliniwatqan muamile we eyiblesh telipi
kishilik hoquqni kozitish teshkilatidin ken rot, wolker turktin uyghurlar mesilisidiki meydanini soridi. rot, xitayning uyghurlargha qaratqan zulumining eng yuqiri pellige chiqqan waqtida, 11 milyon nopusning bir milyongha yeqinining tutqun qilinghanliqini we nurghunlirining mejburiy emgekke selinghanliqini eskertti.
rot, turkning ilgiriki xizmetdishi mishel bachelet ishxanisining uyghurlargha qiliniwatqan muamilining «insaniyetke qarshi jinayet» bolush ehtimalliqi barliqi heqqidiki kuchluk doklatini tilgha aldi. u, wolker turkning uch yilliq wezipe otesh jeryanida bir qetimmu xitayning uyghurlargha qaratqan muamilisini eyiblimigenlikini we ilgiriki xizmetdishining doklatidiki yekunlerni oz awazi bilen tekrarlimighanliqini ilgiri surup, uningdin xitayning bu qilmishini «eyiblesh, tenqidlesh yaki ret qilish»ni telep qildi.
wolker turkning jawabi: «doklat bilen arimizda zerriche perq yoq»
aliy komissar turk, ken rotning tenqidige jawab berip, ozi bilen mishel bacheletning doklati arisida «zerriche perq yoqluqini» we buni kop qetim ashkara halda eytqanliqini tekitlidi. u yene bu doklatning elan qilinghanliqini, emma kishilik hoquq kengishide qarar supitide maqullanmay, eksiche ret qilinghanliqini eskertti.
wolker turk xitaygha qaratqan istrategiyesining «ular bilen uzluksiz, qayta-qayta sozlishish» arqiliq alaqe ornitish ikenlikini bildurdi. u bu sohbetlerning peqet sherqiy turkistan mesilisinila emes, belki xongkong, tibet we xitaydiki puqralar jemiyiti boshluqi qatarliq bashqa mesililernimu oz ichige alidighanliqini qeyt qildi.
turk, xitay emeldarliri bilen «intayin keskin munaziriler» elip barghanliqini, emma ilgirileshning «adettin tashqiri asta» ikenlikini we bu ehwaldin «zor umidsizlik hes qiliwatqanliqini» ochuq ipadilidi. u yene, bu ishlarni teximu unumluk qilish uchun ishxanisining yeterlik «maliye meblighige ige emeslikini» qoshumche qildi. shundaqtimu, turk bu xizmetlerning ishxanisining «xizmet rohining bir qismi» ikenlikini we buni dawamlashturidighanliqini bildurdi.
