turkistan taymz, sidney, awstraliye: awstraliyening nopuzluq akademik organlirining biri bolghan sidney uniwersitetida 2-oktebir otkuzulgen bir ilmiy muhakime yighini, 20-esirdiki uyghur tarixining murekkep we siyasiy jehettin sezgur tereplirini otturigha qoydi. «20-esir uyghur tarixi: uyghur milletchiliki we sherqiy turkistan jumhuriyetliri» temisidiki bu paaliyet, beyjing hokumitining tarix bayanini qandaq shekillenduruwatqanliqini we musteqil akademiklerning buninggha qarshi tirishchanliqlirini kuntertipke elip keldi.
sidney uniwersitetidin doktor deywid brofi (Dr. David Brophy) riyasetchilik qilghan bu yighingha, uyghur tarixi tetqiqati bilen tonulghan meshhur tarixchi doktor nebijan tursun sherep mehmini supitide qatnashti.
doktor brofi yighinda uyghur tarixining intayin siyasiylashqan bir sahe ikenlikini tekitlidi. u buninggha misal qilip, xitayda texminen yigirme yil burun elan qilinghan, emma 2017-yildin keyinki siyasiy ozgirishler sewebidin neshr qilinmighan ghayet zor «shinjang tarixi» turini tilgha aldi. u bu ehwalning, rayon tarixining siyasiy weziyetke qandaq beqindi qiliniwatqanliqining ochuq-ashkara ispati ikenlikini bildurdi.
yighinda yene, xitay hokumitining yeqinqi yillarda elan qilghan we rayonning «qedimdin tartip xitayning bir qismi» ikenlikini teshwiq qilidighan «aq tashliq kitablar»mu muhakime qilindi. mutexessisler, bu xil resmiy hojjetlerning xitay ichidiki alimlarning tetqiqat dairisini taraytip, ularni «tarixiy jughrapiye» qatarliq sezgurluki towenrek temilargha yuzlendurushke mejburlawatqanliqini otturigha qoydi. bu hojjetler uyghurlarning 20-esirde ikki qetim qurghan sherqiy turkistan jumhuriyitidek musteqilliq iradisini yoqqa chiqirishni meqset qilidu.
bu sistemiliq tarix inJenerliqigha qarshi eng chong qarshiliq bolsa diyasporadiki musteqil akademiklerdin kelmekte. uyghurlarning ozlirige tewe bir dolet arxipi bolmighanliqtin, tarixchilar uyghurlarning awazi we nuqtiinezerlirini otturigha chiqirish uchun, kopinche chet ellik missiyonerlar, diplomatlar, sayahetchilerning xatiriliri, chet el doletlirining axbarat doklatliri, muhajirette saqlanghan materiyallar we ewladtin-ewladqa dawamlashqan aghzaki bayanlargha tayinishqa mejbur bolmaqta.
yighinning sherep mehmini, hayatini uyghur tarixini xatirileshke atighan doktor nebijan tursun bu qiyinchiliqlarni qandaq yengishning janliq ulgisi supitide tonushturuldi. beyjing we moskwada oqughan, (tramp hokumiti teripidin taqiwetilishtin burun) uzun yillar boyiche amerikadiki erkin asiya radiyosi uyghur bolumide ishligen doktor tursun teyyarlawatqan 13 tomluq «uyghur omumiy tarixi» namliq eser, beyjingning resmiy tarix bayanigha qarshi eng kuchluk akademik jawablarning biri dep qaralmaqta.
axirida, sidneydiki bu yighin tarixning peqet otmushke ait bir pen emes, belki bir milletning kimliki, mewjutluqi we kelgusi shekillinidighan hayatiy kuresh meydani ikenlikini yene bir qetim ispatlap berdi.
