2025-yili 5-oktebir
2025-yili 27-sentebir «Deutsche Welle» (nemis awazi) xitayche torida yuchen li (Yuchen Li) imzasi bilen elan qilinghan «shinjang uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 70 yilliqi: yuqiri pellidiki tebriklesh we nazaret qilip basturush» serlewhilik bu maqale, xitay hokumitining sherqiy turkistanda yurguzuwatqan siyasetlirini kop qatlamliq we chongqur tehlil qilghan muhim eser hesablinidu. maqale, xitay dolet reisi shi jinpingning rayon qurulghanliqining 70 yilliqini tebriklesh uchun elip barghan yuqiri derijilik teshwiqat xarakterlik ziyariti bilen, bu rayonda yashawatqan uyghur we bashqa yerlik milletler duch keliwatqan eghir realliqni selishturma qilish arqiliq, mesilining mahiyitini echip beridu. bu eserning eng muhim qimmiti shuki, u peqet bir tereplime bayanlarghila tayinip qalmay, bir tereptin xitay hokumitining resmiy teshwiqatlirini, yene bir tereptin gherbtiki dangliq uniwersitetlarning mutexessislirining ilmiy tehlillirini we surgundiki uyghur ziyaliysining shexsiy guwahliqini bir yerge jemlep, oqurmenlerge mesilini her tereplime chushinish pursiti yaritip bergen. maqalide amerika rus-xulman sanaet-texnika institutining pirofessori timotiy giros (Timothy Grose) we kanada simon firazer uniwersitetining pirofessori darren bayler (Darren Byler) qatarliq ikki neper nopuzluq sherqiy turkistan mesililiri tetqiqatchisining koz-qarashlirigha alahide orun berilgen bolup, bu maqalining ilmiy ishenchliklikini ashurghan. maqale, xitayning «milliy territoriyelik aptonomiye» dep atalghan siyasitining qandaq qilip bir milletni sistemiliq assimilyatsiye qilish we medeniyitini yoqitish qoraligha aylinip qalghanliqini tarixiy, ijtimaiy we siyasiy nuqtilardin yorutup beridu.
tebriklesh murasimi we surgundiki uyghur shairining azabi
maqale, oqurmenlerni biwasite weqelikning merkizige elip kirish bilen bashlinidu. bir terepte, xitay dolet reisi shi jinpingning qizil gilemler ustide, uyghurlarning eneniwi kiyimlirini kiygen kishilerning naxsha-ussulliri bilen «qizghin qarshi eliniwatqan» korunushi suretlengen. bu, xitay hokumiti dunyagha korsetmekchi bolghan «guzel shinjang», «milletler ittipaqliqi» we «bextlik turmush» teshwiqatining tipik namayendisi. yene bir terepte bolsa, 30 yil ilgiri wetinini terk etishke mejbur bolghan, hazir londonda yashawatqan uyghur shairi we aktip paaliyetchisi eziz eysa elkunning bu korunushlerge «qarashqimu chidimaydighanliqi» we buni «bimenilik» dep teswirligen sozliri neqil elinghan. bu kuchluk selishturma arqiliq, maqale bashtila resmiy teshwiqat bilen realliq otturisidiki chongqur ziddiyetni otturigha qoyidu.
bu bolumning eng muhim roli – insaniy hessiyat arqiliq siyasiy mesilini janlandurush. shi jinpingning ziyariti siyasiy orunlashturush we sehnileshturulgen nomur bolsa, eziz eysa elkunning inkasi bir putun milletning azabi, ana yurtidin, ailisidin ayrilishning derdi we medeniyitining yoqitiliwatqanliqigha bolghan ghezipining ipadisidur. uning «bir-ikki sekuntla qarap… toxtitiwettim» degen sozi, bu korunushlerning surgundiki bir uyghur uchun qanchilik derijide azabliq ikenlikini kuchluk ipadilep beridu. bu, peqet bir shexsning hekayisi bolmastin, belki putkul uyghur diasporasining ortaq kechurmishi we hessiyatining kichiklitilgen nusxisidur.
maqalide «shi jinpingning bir nechche yil ilgiri uyghurlargha qilghanliri» bilen hazirqi tebriklesh paaliyitini selishturushi, xitay hokumitining zorawanliq bilen teshwiqatni teng elip berish siyasitining mahiyitini echip tashlaydu. bir qolida lagerlarni, turmilerni, nazaret sistemisini qurup, milyonlighan kishini basturup, yene bir qolida ularni ozi uchun naxsha eytishqa we ussul oynashqa mejburlashning ozi, bir xil siyasiy mesxire we kishining ghururini depsende qilidighan haqarettur. elkunning «hazir ozung uchun naxsha eytishqa adem orunlashturisen, bu nemidigen mesxirilik!» degen sozi, bu haqaretke bolghan kuchluk naraziliqning ipadisi supitide, maqalining omumiy tenqidiy rohini belgilep beridu.
shi jinpingning nutqi we «milliy territoriyelik aptonomiye» siyasitining mahiyiti
bu bolumde, maqale xitay hokumitining resmiy sozlemlirini tehlil qilishqa merkezlishidu. shi jinpingning sherqiy turkistan ziyaritide «jemiyetning omumiy muqimliqini qoghdash»ni telep qilghanliqi we kompartiyening «milliy territoriyelik aptonomiye tuzumi»ni «tamamen toghra» we «ilmiy, unumluk» dep maxtighanliqi tilgha elinidu. bu sozler, xitay hokumitining oz siyasetlirini qanunlashturush we aqlash uchun ishlitidighan qeliplashqan resmiy ibariliridur. «muqimliq» sozi bu yerde tinchliq we xatirjemlikni emes, belki qarshiliqning putunley basturulghanliqi, her qandaq oxshimighan awazning boghulghanliqi we putkul jemiyetning qattiq kontrol qiliniwatqanliqini korsitidu.
maqalining eng muhim tohpisi shuki, u bu resmiy sozlemlerni mutexessislerning tehlili bilen birleshturup, uning arqisidiki heqiqiy meqsetni ashkarilaydu. pirofessor timotiy grosning korsitishiche, tarixqa qaraydighan bolsaq, xitay hokumitining assimilyatsiye siyasitide «melum derijide izchilliq» mewjut. yeni, «milliy territoriyelik aptonomiye» degen nam gerche qeghez yuzide milletlerge oz-ozini idare qilish hoquqi berilgendek tuyghu bersimu, emeliyette u hemishe beyjingning qattiq kontrolluqi astida, yerlik milletlerning medeniyiti, tili we dinini ajizlitish we axirida xitay medeniyitige singduruwetish meqsitige xizmet qilip kelgen. bu siyaset bir tuz siziqliq jeryan bolmisimu, uning yadroluq meqsiti ozgermigen.
xitay asasiy qanunida «az sanliq milletler ozliri topliship olturaqlashqan jaylarda rayonluq aptonomiyeni yolgha qoyush, aptonomiye organlirini qurush we aptonomiye hoquqini yurguzush» hoquqigha ige dep belgilengen. emma realliqta, bu «aptonomiye hoquqi» nahayiti cheklik bolup, maliye, kadirlar, maarip we bixeterlik qatarliq halqiliq sahelerning hemmisi merkezning qolida. shunga, shi jinpingning bu tuzumni «ilmiy we unumluk» dep teriplishi, emeliyette bu tuzumning yerlik milletlerni kontrol qilish we assimilyatsiye qilishtiki unumini nezerde tutqanliqini korsitidu. bu, aptonomiye uqumining meqsetlik halda burmilinishi we uninggha siyasiy hokumranliqni mustehkemlesh qorali supitide yengi mene berilishidur.
70 yilliq tarixiy musape: wedidin qayta qurup chiqishqiche
bu bolum, maqalining yadrosi bolup, «Deutsche Welle» teripidin teyyarlanghan 12 parche resimlik tarixiy obzor arqiliq, sherqiy turkistanning 1955-yilidin 2025-yilighiche bolghan 70 yilliq musapisini qedemmu-qedem sherhleydu. bu yerde mutexessislerning analizi tarixiy weqeler bilen zich birleshturulup, mesilining yiltizi we tereqqiyati eniq korsitip berilgen.
1955-yili «shinjang uyghur aptonom rayoni» qurulushi, resmiy teshwiqatta «uyghur xelqining oz-ozige xoja bolushi» dep teriplengen. emma maqalide pirofessor grosning nuqtisi arqiliq, buning emeliyette assimilyatsiye siyasitining bir qismi ikenliki otturigha qoyulghan. teximu muhimi, aptonom rayon bilen teng qurulghan shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtueni (bingtuen) ning roli alahide tekitlengen. pirofessor darren bayler bingtuenni «doletning awangart qoshuni» dep atap, uning peqet iqtisadiy qurulush bilenla shughullinip qalmay, belki chegrani mudapie qilish, ijtimaiy muqimliqni kontrol qilish, hetta jinayi jaza we turme sistemisi bilen zich munasiwetlik ikenlikini korsitip beridu. bingtuen, xitay hokumitining sherqiy turkistangha koplep xitay kochmenlirini yotkesh, yerlik nopus qurulmisini ozgertish we iqtisadiy bayliqlarni kontrol qilishtiki eng muhim qorali bolup kelgen. uning «partiye, hokumet, armiye, karxana bir gewdileshken» alahide teshkiliy qurulmisi, uning bu rayondiki hoquqining neqeder zor ikenlikini ispatlaydu. yeqinqi yillardiki keng kolemlik tutqun qilish sistemisida bingtuenning «rehberlik roli»ni oynighanliqi, uning basturush mexanizmidiki ornini teximu aydinglashturidu.
maqale, 1960-yillardiki xitay-sowet munasiwitining buzulushi we 1962-yilidiki «ili-tarbaghatay weqesi» (yeni «60 ming kishining chegradin otup ketish weqesi») ni beyjingning yerlik milletlerge bolghan ishenchisining tunji qetimliq eghir kirizisi dep qaraydu. bu weqe, xitay hokumitining «chegra rayonliridiki az sanliq milletlerning sadaqiti»ge bolghan gumanini chongqurlashturuwetken. shuning bilen bir waqitta, maqale 1980-yillardiki islahat we echiwetish mezgilide, uyghur medeniyitining qisqa muddetlik gullinish dewrini bashtin kechurgenlikinimu inkar qilmaydu. bu, xitayning siyasitining hemishe izchil qattiq bolmay, bezide boshitishlarningmu bolghanliqini, emma bu boshitishlarning hergizmu yadroluq kontrolluqni boshitip berishni meqset qilmighanliqini korsitidu. 2009-yilidiki urumchi weqesi milliy munasiwetning putunley buzulushidiki burulush nuqtisi bolghan. pirofessor bayler, 2013- we 2014-yilliri yuz bergen bezi zorawanliq weqeliri, bolupmu kunmingdiki hujum weqesining xitay hokumiti teripidin «xitayning 11-sentebir weqesi» dep bekitilip, buning yuqiri texnikiliq nazaret sistemisini qurushning eng muhim sewebi we bahanisi qilinghanliqini otturigha qoyidu.
2014-yilidiki «qattiq zerbe berish» herikitidin keyin, sherqiy turkistan putunley yuqiri texnikiliq nazaret tori bilen qaplandi. yuz tonush sistemisi, chong sanliq melumat analizi, suniy idrak qatarliq texnikilar kishilerning her bir herikitini, hetta pikir-xiyalini «aldin perez qilish» we kontrol qilishqa ishlitildi. pirofessor baylerning analizi boyiche, bu sistema yerlik bolmighan, uyghur yaki qazaq bolmighan kishilerning «erkin sayahet qilishi we ozini putunley bixeter hes qilishi»gha kapaletlik qilidu, emma yerlik xelq uchun her waqit, her jayda ularni kozitip turidighan «korunmes tor»gha aylanghan. 2017-yilidin bashlap qurulghan ghayet zor «qayta terbiyelesh» lagerliri sistemisi, bu nazaretning eng yuqiri pellisi hesablinidu. resmiy halda «kespiy maharet telim-terbiye merkizi» dep atalghan bu lagerlar, emeliyette kishilerni diniy etiqadidin, milliy kimlikidin we musteqil tepekkuridin waz kechurushni meqset qilghan. baylerning analiziche, bu sistema deslepte yanfonlarni tekshurush arqiliq kimning lagergha ewetilishi kereklikini belgileydighan «diyagnoz qoyush qorali» supitide ishligen bolsa, keyinche kishilerni «itaetmen emgek kuchi»ge aylandurush we «boysunidighan bir top» yetishturushning qoraligha aylanghan.
bu bolum, xitay hokumitining basturushining peqet fizikiliq kontrol bilenla cheklinip qalmay, belki bir putun milletning rohiyitini we kimlikini ozgertishni meqset qilghanliqini chongqur echip beridu. pirofessor timotiy giros buni «uyghur medeniyitining ewladtin-ewladqa dawamlishishini uzup tashlash» herikiti dep qaraydu. buning konkret ipadiliri: birinchi, maarip sistemisini putunley xitay tiligha ozgertish arqiliq, yengi ewladni oz ana tilidin we bu tilda yaritilghan medeniyettin uzup tashlash. ikkinchi, «guzellik qurulushi» (靓丽工程) qatarliq heriketler arqiliq, uyghurlarning eneniwi kiyim-kechek, chach qoyush we turmush adetlirini «qalaq», «ashqun» dep qarilap, xitayche estetika we turmush usulini zorlap tengish. grosning xulasisige asaslanghanda, bu siyasetlerning axirqi meqsiti – «uyghur kimlikining ichidiki islam dini we uyghur tili qatarliq eng menilik elementlarni ajritiwetish» arqiliq, oz medeniyiti we tarixidin putunley ayrilip qalghan «yengi puqralar» neslini yaritishtin ibaret.
yeqinqi yillardin buyan, xitay hokumiti «guzel shinjang» teshwiqatini kucheytip, bu rayonni ichki sayahetning qiziq nuqtisigha aylandurdi. buning ikki meqsiti bar. birinchi, iqtisadiy menpeet yaritish. ikkinchi, teximu muhimi, siyasiy teshwiqat elip berish. pirofessor grosning korsitishiche, sayahetchilerni bu yerge kelip «oz kozi bilen korush»ke dewet qilish arqiliq, xelqaradiki «kishilik hoquq depsendichiliki» eyibleshlirige qarita guman peyda qilish meqset qilinghan. sayahetchiler koridighini, hokumet teripidin ehtiyatchanliq bilen tallanghan, qeliplashqan we tawarlashturulghan «uyghur medeniyiti» – yeni peqet naxsha-ussuldinla ibaret bolghan bir xil tashqi korunush. bu jeryanda heqiqiy medeniyetning rohi we uning arqisidiki azab yoshurulidu. bu «yengi normal halet»ke maslishish uchun, bezi sheherlerde kochilardiki nazaret uskunilirining bir qismi yoshurun orunlashturulghan. emma pirofessor bayler buning heqiqiy «normallishish» emeslikini, nazaret sistemisining peqet «tashqi dunyagha korunmeydighan» haletke otkenlikini, emma uyghurlar uchun uning yenila «nahayiti unumluk» ishlewatqanliqini agahlanduridu. nazaretning kop qismi arqa sehnide, yeni sanliq melumat iz qoghlash arqiliq elip berilidu.
maqale, bu murekkep tarixni chushinish uchun ikki muhim nuqtini xulasileydu. birinchi, pirofessor giros tekitligen, her qandaq sayahetchi ozi barghan bu zeminning eslide uyghur we qazaqlarning qanunluq makani ikenlikini, ularning bu tupraq bilen «chongqur baghlinish we tewelik munasiwiti» barliqini etirap qilishi kerekliki. bu, zeminning igidarliq hoquqi we medeniyetning teweliki mesilisini otturigha qoyidu. ikkinchi, pirofessor bayler otturigha qoyghan, xitay saqchilirining «ashqun»larni ayrish uchun ishlitidighan «75 xil ashqunluq herikiti tizimliki» ning «nahayiti keng» dairilik ikenlikidur. bu tizimlikke «ramizanda roza tutush, halalliqqa diqqet qilish » qatarliq normal diniy paaliyetlerningmu kirguzulgenliki, basturushning «terrorluqqa qarshi turush» bilen hechqandaq munasiwiti yoqluqini, belki uyghurlarning «irqiy we diniy kimliki» sewebidin nishan qilinghanliqini ispatlaydu. bu, xitayning bu herikitining «dunyadiki bashqa her qandaq terrorluqqa qarshi turush pilanidin tuptin perqlinidighanliqi»ni korsitip beridu.
basturushning kengiyishi we xelqara jemiyetning diqqiti
bu bolumde, maqale basturushning kolimini konkret sanliq melumatlar we xelqaraliq doklatlar arqiliq teswirleydu. amerika atlantik okyan kengishining 2022-yilidiki doklatida kem degende 500 ming uyghurning tutqunda ikenliki ilgiri surulgen. shuning bilen bir waqitta, xitayning sanliq melumatlarni qattiq kontrol qilishi sewebidin, heqiqiy sanning buningdin kop yuqiri bolushi mumkinliki tekitlinidu. mejburiy emgek mesilisimu tilgha elinip, yuz minglighan uyghurning toqumichiliq, yasimichiliq we yeza igilik sahelirige zorlap ishqa seliniwatqanliqi bayan qilinghan. bu eyibleshler peqet kishilik hoquq organliri teripidinla emes, belki b d t teripidinmu otturigha qoyulghan. 2022-yili b d t elan qilghan doklatta, xitayning sherqiy turkistandiki heriketlirini «eghir derijidiki kishilik hoquq depsendichiliki» dep eyiblep, buning «insaniyetke qarshi jinayet» shekillendurushi mumkinliki agahlandurulghan. bu, mesilining xelqaraliq qanun sewiyesige koturulgenlikini korsitidu.
chet ellerdiki uyghurlarning tirishchanliqi we umid
maqale, eghir realliqni teswirlesh bilenla cheklinip qalmay, axirida umid we qarshiliq rohinimu gewdilenduridu. basturushqa qarshi turushning muhim bir shekli chet ellerdiki uyghur diasporasining oz medeniyitini qoghdash we dunyagha awazini anglitish uchun qiliwatqan tirishchanliqliridur. pirofessor giros chet ellerde «nahayiti aktip uyghur jamaiti»ning barliqini, ularning medeniyet merkezlirini qurup, kitablarni neshr qilip, balilirigha ana tilini ogitip, oz kimlikini saqlap qelish uchun tirishiwatqanliqini tekitleydu. bu, medeniyetning janliqliqini we uning zorawanliq aldida yoqap ketmeydighanliqini korsitidu. maqale, eng axirida yene bir qetim shair eziz eysa elkunning awazi bilen axirlishidu. uning oz yurtidiki anisining xitay saqchilirining daimliq parakendichilikige uchrawatqanliqigha qarimay, dawamliq sozlewatqanliqi, uning umidini yoqatmighanliqini ipadileydu. uning «men umidwarmen. men adaletning axirida emelge ashidighanliqigha qetiy ishinimen» degen sozi, maqalining kuchluk we tesirlik yekuni hesablinidu. bu, zulum aldidiki insan iradisining boysunmaydighanliqining ipadisidur.
xulase
yuchen lining «shinjang uyghur aptonom rayoni qurulghanliqining 70 yilliqi: yuqiri pellidiki tebriklesh we nazaret qilip basturush» namliq bu maqalisi, sherqiy turkistan mesilisini chushinishtiki muhim bir ilmiy hojjettur. u, xitay hokumitining teshwiqat mashinisi yaritiwatqan saxta «guzel shinjang» menzirisini yirtip tashlap, uning arqisigha yoshurunghan sistemiliq basturush, yuqiri texnikiliq nazaret we medeniyetni yoqitish siyasetlirini pakitlar, mutexessislerning analizi we shexsiy guwahliqlar arqiliq echip beridu. maqale, «milliy territoriyelik aptonomiye» nami astida emeliyleshturuluwatqan siyasetning mahiyette bir milletning kimlikini, tilini, dinini we medeniyitini yoqitishqa qaritilghan uzun muddetlik bir qurulush ikenlikini otturigha qoyidu.
eng muhimi, maqale oqurmenlerge peqet qarangghuluqnila korsitip berip qalmay, yene shu qarangghuluq ichidiki umid nurini – yeni uyghur xelqining, bolupmu chet ellerdiki uyghurlarning oz medeniyitini we kimlikini saqlap qelish yolidiki qeyser tirishchanliqinimu yorutup beridu. bu, bir milletning rohini we mewjutluqini hechqandaq zorawanliqning putunley yoqitalmaydighanliqining ispatidur. shunglashqa, bu maqale peqet bir axbarat doklati bolupla qalmay, belki tarix, siyaset we insaniy qismetler gireliship ketken bir murekkep mesilini chongqur chushinish uchun tewsiye qilishqa erziydighan qimmetlik bir eserdur.
