turkistan waqti geziti, 2025-yili 8-oktebir: – OpenAI  shirkitining yeqinqi bixeterlik doklatida otturigha qoyulushiche, yengidin ashkariliniwatqan deliller xitay hokumitige chetishliq kuchlerning ChatGPT we shuninggha oxshash suniy idrak qoralliridin paydilinip, uyghurlarni hemde «yuqiri xeterlik» dep qaralghan bashqa kishilerni kozitishke urunuwatqanliqini korsetmekte. bu uchurlar aldi bilen «Firstpost»  xewer torining tepsiliy doklatida ashkarilinip, keyin CNN teripidinmu xewer qilinishi bilen, beyjingning sherqiy turkistandiki kozitish mexanizmini kengeytiwatqanliqi we ijadchan suniy idrakning qoral supitide ishlitilish ehtimalliqigha qarita dunya jamaetchilikining endishisini qaytidin kucheytiwetti.

suniy idrak arqiliq kozitish: doklatlar nemilerni ashkarilidi?

her ikki axbarat menbesi neqil alghan OpenAI doklatida, «xitay hokumet orgini bilen munasiwiti barliqi perez qilinghan» bir ishletkuchining ChatGPT din uyghurlar we bashqa «yuqiri xeterlik» guruppilarning sayahet herikitini iz qoghlaydighan bir sistemining layihesini tuzup berishni telep qilghanliqi tepsiliy bayan qilinghan.

yene bir misalda, xitay tilida sozlishidighan bir ishletkuchi X (sabiq Twitter) we Facebook  qatarliq asasliq ijtimaiy taratqu supiliridiki siyasiy yaki diniy jehettin sezgur mezmunlarni suzup tekshureleydighan bir yumshaq detalning teshwiqat materiyallirini teyyarlash uchun ChatGPT din yardem sorighan. OpenAI bu ikki hesabatning derhal cheklengenlikini bildurgen.

CNN ning xewirige asaslanghanda, OpenAI ning ichki nazaret sistemisi bu gumanliq teleplerni bayqap, chongqur tekshurushni qozghighan. CNN yene gherb axbarat analizchilirining bu xil heriketni, dolet bilen munasiwetlik guruppilarning suniy idrakni ochuq-ashkara yengiliq yaritish uchun emes, belki tekshurup-cheklesh, kozitish we yalghan uchur tarqitish qatarliq meqsetlerde sinaq qilishtek keng kolemlik urunushlirining bir qismi, dep qaraydighanliqinimu qeyt qilghan.

OpenAI ning bash tekshurguchisi ben nimmu (Ben Nimmo) CNN gha mundaq degen:

«xitayda suniy idraktin paydilinip, kozitish we nazaret qilishtek keng kolemlik ishlarni teximu yaxshi elip berishqa bolghan bir intilish kuchiyiwatidu. bu yengi ish emes, ular peqet suniy idrakning ozlirini teximu tez we unumluk qilidighanliqini tonup yetti».

sherqiy turkistan: kontrolluqning arqa korunushi

bu doklatlar sherqiy turkistanning (resmiy nami shinjang uyghur aptonom rayoni) arqa korunushi bilen birleshturup qaralghanda, uning eghirliqi teximu ayan bolidu. xitay dairiliri bu rayonda uyghur we bashqa turkiy musulman az sanliq milletlerni nishan qilghan omumyuzluk kozitish mexanizmini yolgha qoyghanidi.

2017-yilidin buyan, kishilik hoquq teshkilatliri we nurghun hokumetler bu rayondiki keng kolemlik tutqun, biyometrik iz qoghlash, yuz tonush arqiliq nazaret qilish we mejburiy emgekke ait pakitlarni toplidi. 2021-yili, amerika dolet ishlar mehkimisi xitayning sherqiy turkistandiki siyasetlirining irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet teshkil qilidighanliqini resmiy elan qildi, amerika qurultiyi bolsa mejburiy emgek arqiliq ishlepchiqirilghan mehsulatlarni cheklesh meqsitide «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» (UFLPA) ni maqullidi.

bu arqa korunush astida, suniy idrakliq parangchi botlarning kishilerni kozitishke yardemlishish ehtimalliqi, xitayning reqemlik mustebitlikining tereqqiyatidiki endishilik bir yengi basquch supitide namayan bolmaqta.

beyjingning inkasi: «asassiz tohmetler»

CNN we «Firstpost» neqil alghan, xitayning washingtondiki elchixanisining bayanatchisi lyu pengyu, OpenAI ning doklatini «asassiz» dep ret qilip, uni «xitaygha qilinghan yoq yerdin oydurup chiqirilghan tohmet» ning bir tipik misali dep eyiblidi.

elchixana bayanatchisi lyu pengyu: «xitay dolet ehwaligha uyghun suniy idrak bashqurush sistemisini tezdin berpa qilmaqta» dep, beyjingning bu usulining «tereqqiyat bilen bixeterlikni tengpunglashturush» ni hemde «yengiliq yaritish, sighdurushchanliq we qattiq exlaq mizanliri» ni oz ichige alidighanliqini alahide tekitlidi.

beyjing yeqinqi algorizim mulazimiti, sanliq melumat bixeterlikini tengshesh we ijadchan suniy idrakni nazaret qilishqa ait qanun-belgilimilerni mesuliyetchan bashqurushqa ulge qilip korsitidu. lekin tenqidchiler, bu tuzumlerning peqetla dolet kontrolluqini qanuniylashturup, texnikining hakim partiye menpeetige boysunushigha kapaletlik qilidighanliqini ilgiri surmekte.

suniy idrakni qalaymiqan ishlitish

CNN  ziyaritini qobul qilghan analizchilarning qarishiche, keng kolemlik til modelliri dolet xewpsizlik organliri uchun bir qanche emeliy sewebler tupeylidin jelp qilish kuchige ige:

• kengeytish imkaniyiti:suniy idrak qoralliri ghayet zor tekist sanliq melumatlirini bir terep qilalaydu, bu ijtimaiy taratqularni aptomatik tekshurush we achquchluq sozlerni asanla bayqiwelishqa imkan beridu.
• ishlitishning qolayliqi:texnikiliq bilimi bolmighan emeldarlarmu addiy telepler arqiliqla doklat, teklip yaki teshwiqat materiyallirini teyyarliyalaydu.
• xirajet unumi:ijadchan modellar mexsus kozitish yumshaq detallirini yasashqa selishturghanda, tijaret xirajitini korunerlik towenlitidu.
• jawabkarliqtin siyrilish imkaniyiti:wezipiler omumiy xarakterlik korungenliki uchun, yaman gherezlik ishlitishni adettiki sanliq melumat analizi qilip niqablap, jawabkarliqtin siyrilip ketkili bolidu.

keng dairilik xewp-xeterler

gerche xitayning ChatGPT shekillik sistemilarni keng kolemlik kozitishke ishqa selip bolghanliqi heqqide eniq delil bolmisimu, mutexessisler bu niyet we sinaqlarning ozila bir agahlandurush signali ikenlikini otturigha qoymaqta. suniy idrakning sherqiy turkistandiki basturush mexanizmigha birleshturulushi, shexsiy mexpiyetlik, etiqad we medeniyet erkinlikige qarshi elip beriliwatqan hazirqi dexli-teruzlarni teximu eghirlashturuwetidu.

«Firstpost» ning maqaliside xitayning bu jehette yalghuz emesliki tekitlengen: OpenAI yene rusiye we shimaliy koreyelik guruppilarningmu ChatGPT arqiliq aldamchiliq hujumlirini mukemmelleshturushke urunghanliqini bayqighan. shundaqtimu, xitayning sherqiy turkistandiki jinayi qilmishliri sewebidin, bu mesilining exlaqiy we siyasiy jehettiki eghirliqi teximu yuqiri.

kelgusige nezer

bu mesile hazir bir shirketning dairisidin halqip ketti. suniy idrak achquchilar jughrapiyelik orni yaki hokumet tewelikige asasen ziyaretni cheklishi kerekmu? eksportni kontrol qilish tuzumliri ilghar ozek we algorizimlar bilen bir qatarda ijadchan suniy idrak sistemilirinimu oz ichige elishi kerekmu?

kishilik hoquq paaliyetchiliri uchun jawab eniq: suniy idrak mesuliyiti, reqemlik qorshaw astida qalghan jamaetlerni qoghdashnimu oz ichige elishi kerek. OpenAI ning bayqishi we CNN ning xewerliri korsitip beriwatqinidek, zulumning keyinki sepi yengi qattiq detallardin emes, belki sherqiy turkistandiki milyonlighan insanning teqdirini kozge korunmes halda kontrol qilidighan kod qurliri we tekistlerdin shekillinishi mumkin.